Thuế tự nguyện trong kỷ nguyên số: Khi công nghệ đi cùng niềm tin

Nhiều quy định cần cải thiện để củng cố niềm tin và khuyến khích tự giác

Những năm gần đây Việt Nam đã đạt nhiều kết quả quan trọng trong cải cách hệ thống thuế, hoàn thiện khung pháp lý và đẩy mạnh chuyển đổi số trong quản lý. Tuy nhiên, mức độ tuân thủ pháp luật, đặc biệt là thuế tự nguyện, vẫn chưa tương xứng với yêu cầu phát triển và hội nhập.

Ủy viên Thường trực Ủy ban Kinh tế - Tài chính của Quốc hội Phan Đức Hiếu chỉ ra, vẫn còn một bộ phận người nộp thuế chưa nhận thức đầy đủ về quyền lợi và nghĩa vụ của mình, dẫn đến tình trạng chậm nộp, khai sai, hoặc thậm chí trốn, lách thuế. Ở khu vực hộ kinh doanh cá thể, tỷ lệ kê khai và nộp thuế vẫn còn thấp, trong khi thương mại điện tử và kinh doanh xuyên biên giới lại đang phát sinh nhiều thách thức mới. “Cần xây dựng văn hóa tuân thủ trong cộng đồng DN và người dân, để nộp thuế không chỉ là nghĩa vụ bắt buộc mà là hành vi tự giác, gắn với niềm tin vào sự minh bạch của Nhà nước” - ông Hiếu nhấn mạnh.

Dù tỷ lệ khai thuế điện tử đã đạt trên 99%, song mức độ tuân thủ vẫn chưa cao do 3 nguyên nhân chính. Thứ nhất, chính sách thuế còn phức tạp, khiến doanh nghiệp nhỏ và hộ kinh doanh khó tiếp cận. Thứ hai, tuyên truyền, hỗ trợ người nộp thuế còn hình thức, chưa chạm tới nhu cầu thực tế. Thứ ba, năng lực ứng dụng công nghệ và quản lý rủi ro của cơ quan thuế vẫn chưa theo kịp sự phát triển nhanh của nền kinh tế số.

Theo chuyên gia kinh tế cao cấp, Vụ Các vấn đề tài khóa, Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) Frank Van Brunschot, thực trạng này phản ánh “khoảng cách tuân thủ” phổ biến ở các nền kinh tế đang chuyển đổi. Khi thu nhập và quy mô kinh tế tăng nhanh mà hệ thống quản trị công và nhận thức xã hội chưa tương thích, việc nộp thuế tự nguyện dễ bị xem là nghĩa vụ bị ép buộc. “Chìa khóa để khắc phục khoảng cách ấy chính là lòng tin và sự minh bạch: người dân chỉ sẵn sàng nộp thuế tự nguyện khi tin rằng nguồn thu được sử dụng công bằng, hiệu quả và phục vụ lợi ích cộng đồng,” chuyên gia IMF nhấn mạnh.

Ở góc độ thực tiễn, Chủ tịch Hội Tư vấn Thuế Việt Nam, Trọng tài viên Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC), nguyên Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Thuế Nguyễn Thị Cúc cho rằng, vẫn còn nhiều điểm cần cải thiện để khuyến khích người dân và doanh nghiệp tuân thủ tốt hơn. Bà đề xuất bổ sung tính năng “nhắc nộp thuế tự động” để hạn chế tình trạng bị phạt do chậm nộp chỉ vài ngày. “Có trường hợp người nộp thuế chỉ phải nộp vài trăm nghìn đồng nhưng bị phạt vài triệu đồng - điều này gây tâm lý e ngại, làm giảm tinh thần hợp tác,” bà nói.

Theo bà Cúc, người kinh doanh nhỏ lẻ hiện phải gánh nhiều chi phí ngoài thuế như phí quản lý chợ, chi phí an toàn thực phẩm, vận hành, khiến khả năng tuân thủ giảm. Nếu giảm được những chi phí đó, họ sẽ sẵn sàng thực hiện nghĩa vụ thuế hơn. Vì vậy, muốn nâng cao tuân thủ, không chỉ cần chính sách thuế hợp lý, mà còn phải đồng bộ thể chế, hạ tầng và môi trường kinh doanh thuận lợi. Đặc biệt, doanh nghiệp cần nhận thức rằng việc tuân thủ nghĩa vụ thuế chính là đầu tư cho uy tín và thương hiệu. “Kinh doanh văn minh, nộp thuế đầy đủ là biểu hiện của trách nhiệm xã hội. Làm ăn chính đáng, làm giàu hợp pháp và đóng góp cho ngân sách Nhà nước cũng chính là yêu nước” - bà Cúc nhấn mạnh.

Chuyển từ “quản lý và áp đặt” đến “dịch vụ và đồng hành”

Theo ông Nguyễn Văn Phụng – nguyên Vụ trưởng Vụ Quản lý thuế DN lớn, Tổng cục Thuế, muốn nâng cao tuân thủ, ngành Thuế cần thay đổi tư duy từ “quản lý – kiểm tra – xử phạt” sang “hỗ trợ – khuyến khích – quản lý theo rủi ro”. Mô hình quản lý dựa trên rủi ro cho phép cơ quan thuế tập trung vào nhóm có dấu hiệu vi phạm, giảm thanh tra tràn lan, tạo điều kiện để doanh nghiệp tuân thủ tốt được hoạt động thuận lợi hơn.

Ông Phụng cho rằng, ứng dụng dữ liệu lớn (Big Data) và trí tuệ nhân tạo (AI) là công cụ quan trọng trong nhận diện hành vi rủi ro và dự báo vi phạm. Tuy nhiên, công nghệ chỉ là phương tiện; điều cốt lõi là xây dựng cơ chế minh bạch và công bằng để người nộp thuế cảm thấy được tôn trọng và đối xử bình đẳng.

Đại diện Bộ Tài chính cũng nhấn mạnh, cải cách thể chế phải đi đôi với cải cách hành chính và dịch vụ thuế. Các hệ thống như hóa đơn điện tử, cổng thông tin quản lý thương mại điện tử vàcổng thuế điện tử cho cá nhân kinh doanh đã giúp minh bạch hóa dòng tiền, giảm chi phí tuân thủ. Tuy nhiên, để phát huy hiệu quả, cần tiếp tục hoàn thiện pháp lý, nâng cao hạ tầng dữ liệu và tăng tính liên thông giữa các bộ, ngành.

Bà Nguyễn Thị Cúc cho rằng, ngành Thuế cần chuyển hẳn từ tư duy “quản lý và áp đặt” sang “dịch vụ và đồng hành”, tức là không chỉ giám sát và xử phạt, mà còn phải hướng dẫn, hỗ trợ, giúp người nộp thuế hiểu – làm đúng – và được bảo vệ. Đây cũng là lý do trong những năm gần đây, ngành Thuế được đánh giá là một trong những cơ quan nhà nước đi đầu về chuyển đổi số và cải thiện chất lượng phục vụ.

Ở góc độ DN, Phó Trưởng Ban Tài chính – Kế toán, Tổng Công ty CP Bưu chính Viettel Hoàng Duy Chính cho biết, chuyển đổi số trong quản lý thuế đã giúp DN chủ động hơn, tiết kiệm thời gian và giảm chi phí. Tuy nhiên, chính sách thuế vẫn cần linh hoạt hơn với thực tiễn thương mại điện tử và logistics, đồng thời tăng cường đối thoại, hướng dẫn để “tuân thủ không trở thành gánh nặng, mà là động lực phát triển bền vững,

Chuyên gia IMF khuyến nghị, Việt Nam cần tiếp tục đầu tư cho nguồn nhân lực ngành Thuế, bởi cán bộ thuế không chỉ cần hiểu luật mà còn phải tinh thông công nghệ, giỏi phân tích dữ liệu và có đạo đức nghề nghiệp. Cùng với đó là tăng cường hợp tác quốc tế, học hỏi mô hình quản lý thuế tiên tiến, hướng tới hệ thống thuế dựa trên dữ liệu và niềm tin xã hội.