Tò he truyền thống trong đời sống hiện đại

Làng Xuân La (Phú Xuyên, Hà Nội) từ lâu được xem là cái nôi của nghề nặn tò he – một nghề thủ công dân gian đã tồn tại hơn 300 năm. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử và sự biến đổi của đời sống xã hội, những người thợ Xuân La vẫn bền bỉ gìn giữ nghề cha ông, đồng thời linh hoạt thích nghi để tò he tiếp tục hiện diện trong đời sống đương đại. Với họ, tò he không chỉ là kế sinh nhai, mà còn là ký ức văn hóa, là hồn quê đất Việt được gửi gắm trong từng con giống bột, theo bước chân người thợ tỏa đi khắp mọi miền.

Trao đổi với nghệ nhân Đặng Thường, người đã gần 30 năm gắn bó với nghề nặn tò he, ông cho biết nghề tưởng chừng giản đơn này thực chất đòi hỏi sự khéo léo, kiên nhẫn và cảm nhận rất tinh tế của đôi tay. “Nhìn thì ai cũng bảo là dễ, nhưng mà để vào thao tác thì cũng hơi khó”, ông chia sẻ. Với nghệ nhân Đặng Thường, mỗi con tò he không chỉ là sản phẩm thủ công, mà còn là kết tinh của kinh nghiệm nghề, của ký ức làng quê và của một di sản văn hóa được truyền nối qua nhiều thế hệ.

Gần ba thập kỷ theo nghề, quãng thời gian ấy với ông được ví như “một nửa đời người”. Trong từng thao tác nặn, người nghệ nhân phải cảm nhận độ mềm của bột, điều chỉnh lực tay và tốc độ tạo hình sao cho kịp trước khi bột nguội, khô. Cái khó của nghề không nằm ở việc làm ra hình thù bắt mắt, mà nằm ở sự quen tay và cảm giác nghề – những thứ chỉ có thể tích lũy qua thời gian dài gắn bó. Mỗi con tò he hoàn thiện là kết quả của sự quen nghề và kiên nhẫn tích lũy qua năm tháng.

Tò he như một hình thức truyền thông văn hóa dân gian

Không giống nhiều nghề thủ công có thể sản xuất theo lô hoặc nhờ máy móc hỗ trợ, nặn tò he gần như phụ thuộc hoàn toàn vào đôi tay người thợ. Bột nếp phải được nhào vừa độ, không quá khô để tránh nứt hình, cũng không quá ướt để mất dáng. Người thợ phải cảm nhận được độ nóng của bột, bởi chỉ khi còn đủ ấm, bột mới “nghe tay” và tạo hình theo ý muốn. “Nặn tò he là phải nặn liền tay, không được ngắt quãng”, nghệ nhân Đặng Thường nói.

Nguyên liệu làm tò he cũng mang đậm dấu ấn của tri thức dân gian. Theo ông, màu sắc hoàn toàn được chiết xuất từ thiên nhiên. “Màu vàng là từ củ nghệ, màu đỏ từ quả gấc, màu xanh thì từ lá cây… ngày xưa toàn dùng hoa, củ, quả để làm màu”, ông kể. Chính sự mộc mạc ấy đã khiến tò he từng là món đồ chơi an toàn, gần gũi với trẻ em làng quê xưa.

Nhiều người vẫn nhớ tò he như một món đồ “chơi chán rồi ăn”. Nghệ nhân Đặng Thường giải thích rằng, trước kia tò he được nặn từ những con bánh nhỏ, sau khi tạo hình xong sẽ được hấp lại nên có thể ăn được. Tuy nhiên, ngày nay tò he thường được nặn trực tiếp trên que tre, không qua công đoạn hấp lại, vì vậy chủ yếu mang giá trị tạo hình và trưng bày. Sự thay đổi này phản ánh rõ cách nghề tò he điều chỉnh để phù hợp với yêu cầu an toàn và thẩm mỹ của đời sống hiện đại.

Trong các buổi biểu diễn, quá trình nặn tò he không chỉ là thao tác tay nghề mà còn là một cuộc đối thoại. Nghệ nhân vừa làm, vừa kể về nguồn gốc nghề, về nguyên liệu, về cách tạo hình. Trẻ em tò mò đặt câu hỏi, người lớn dừng lại lắng nghe, không ít người rút điện thoại ghi hình và chia sẻ lên mạng xã hội. Ở đó, tò he không còn là món đồ chơi đơn thuần, mà trở thành một hình thức truyền thông văn hóa dân gian trực tiếp, nơi tri thức được truyền đi bằng trải nghiệm và câu chuyện đời thường.

Giữ nghề trong dòng chảy truyền thông hiện đại

Dẫu mang trong mình giá trị văn hóa lâu đời, nghề tò he vẫn đối diện với nhiều thách thức. Sự phát triển của đồ chơi công nghiệp, trò chơi điện tử và các hình thức giải trí số khiến tò he dần vắng bóng trong đời sống thường nhật của trẻ em. Nghề thủ công truyền thống, vốn đòi hỏi sự kiên nhẫn và thời gian gắn bó dài lâu, không còn là lựa chọn dễ dàng với nhiều người trẻ.

Bản thân nghệ nhân cũng ý thức rõ điều đó. Theo nghệ nhân Đặng Thường, để nghề tồn tại, người làm tò he không thể chỉ chờ công chúng tìm đến. Việc chủ động xuất hiện tại các lễ hội văn hóa, không gian du lịch, trường học hay các hoạt động trải nghiệm đã trở thành một phần quan trọng trong quá trình giữ nghề. Ở những không gian ấy, nghệ nhân không chỉ bán sản phẩm mà còn trực tiếp truyền dạy, giới thiệu và kể câu chuyện phía sau mỗi con tò he.

Sự thay đổi của môi trường truyền thông cũng mở ra những cơ hội mới. Những hình ảnh, đoạn video ghi lại quá trình nặn tò he được chia sẻ trên mạng xã hội đã giúp nghề tiếp cận được công chúng rộng hơn, đặc biệt là giới trẻ và du khách. Tuy nhiên, điều làm nên sức hút bền lâu vẫn là sự hiện diện trực tiếp của người nghệ nhân – nơi công chúng có thể nhìn thấy, lắng nghe và trò chuyện.

Với nghệ nhân Đặng Thường, giữ nghề không chỉ là giữ kỹ thuật nặn tò he, mà còn là giữ cách kể chuyện của nghề sao cho phù hợp với thời đại. Những buổi trò chuyện giản dị, những câu hỏi tưởng chừng rất đời thường của người trẻ lại trở thành cầu nối để nghề tò he tiếp tục được hiểu và được nhớ. Trong dòng chảy ấy, người nghệ nhân không chỉ là người làm nghề, mà còn là người truyền tải văn hóa bằng chính trải nghiệm sống của mình.

Giữa đời sống hiện đại, tò he không còn đơn thuần là món đồ chơi dân gian gắn với ký ức tuổi thơ, mà trở thành một thông điệp văn hóa nhỏ bé nhưng bền bỉ. Qua bàn tay và lời kể của nghệ nhân Đặng Thường, nghề tò he tiếp tục hiện diện, không ồn ào nhưng đủ để kết nối các thế hệ, nhắc nhớ về những giá trị truyền thống đang lặng lẽ tồn tại trong nhịp sống hôm nay.