Tòa án Công lý Quốc tế xác lập nghĩa vụ khí hậu, châm ngòi làn sóng kiện tụng toàn cầu

Một ý kiến mang tính bước ngoặt vừa được Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) công bố tuần trước, khẳng định các quốc gia có nghĩa vụ pháp lý trong việc bảo vệ khí hậu.

Giới luật sư cho rằng văn bản này có thể thay đổi cục diện các vụ kiện khí hậu đang diễn ra trên toàn thế giới, đặc biệt là khi được viện dẫn để gây sức ép với các chính phủ và các tập đoàn năng lượng lớn.

Trong văn bản công bố hôm thứ Tư, ICJ nêu rõ rằng các quốc gia phải giảm thiểu tác hại từ khí nhà kính và chịu trách nhiệm giám sát các hoạt động liên quan trong khu vực tư nhân. Việc không cắt giảm phát thải có thể bị coi là vi phạm luật pháp quốc tế. Tòa án cũng khẳng định các hiệp ước khí hậu như Thỏa thuận Paris năm 2015 cần được xem là có giá trị ràng buộc pháp lý.

Đáng chú ý, dù không nêu đích danh quốc gia nào, ICJ nhấn mạnh ngay cả những nước không tham gia các hiệp ước khí hậu toàn cầu vẫn có nghĩa vụ hành động dựa trên luật nhân quyền và các quy định quốc tế phổ quát.

Chỉ một ngày sau khi ý kiến này được công bố, nhóm luật sư đại diện cho một trang trại điện gió ở Ireland đã nộp tài liệu cho bảy thẩm phán Tòa án Tối cao nước này. Vụ việc liên quan đến việc liệu cơ quan cấp phép có nên ưu tiên vấn đề khí hậu khi xét duyệt dự án tua-bin gió thay vì chỉ chú trọng đến yếu tố cảnh quan.

Luật sư Alan Roberts cho biết ý kiến của ICJ là cơ sở pháp lý quan trọng để yêu cầu chính phủ Ireland tính đến nghĩa vụ bảo vệ khí hậu trong các quyết định quy hoạch.

Tại Hà Lan, một vụ kiện dân sự đang thu hút sự chú ý liên quan đến biến đổi khí hậu. Greenpeace Hà Lan cùng với tám cư dân đảo Bonaire - một vùng lãnh thổ thấp nằm ở Caribe - dự kiến sẽ đưa vụ việc ra xét xử vào tháng 10 tới. Nhóm nguyên đơn lập luận kế hoạch khí hậu hiện tại của chính phủ Hà Lan là chưa đủ để bảo vệ hòn đảo trước nguy cơ nước biển dâng ngày càng nghiêm trọng.

Trong ý kiến vừa công bố, Tòa án Công lý Quốc tế nhấn mạnh các kế hoạch khí hậu quốc gia phải được xây dựng nghiêm túc, đồng thời phù hợp với mục tiêu toàn cầu là giới hạn mức tăng nhiệt độ dưới 1,5 độ C so với thời kỳ tiền công nghiệp. Ngoài ra, ICJ cũng khẳng định các quốc gia phải chịu trách nhiệm không chỉ đối với phát thải hiện tại mà cả lượng khí thải trong quá khứ.

Trong các phiên điều trần diễn ra tại ICJ vào tháng 12 năm ngoái, nhiều quốc gia giàu có như Mỹ, Ả Rập Saudi và Na Uy lập luận các cam kết khí hậu là không bắt buộc về mặt pháp lý. Tuy nhiên, ICJ đã bác bỏ lập luận này.

Đọc thêm: Đàm phán Stockholm hé lộ bước ngoặt bất ngờ cho Hội nghị thượng đỉnh Trung - Mỹ

Bà Lucy Maxwell, đồng giám đốc Mạng lưới kiện tụng khí hậu, khẳng định: “Tòa án đã làm rõ các quốc gia không thể viện cớ các kế hoạch khí hậu là tự nguyện”.

Tại Mỹ, nơi hiện đang diễn ra gần hai phần ba số vụ kiện khí hậu toàn cầu, các ý kiến của ICJ ít khi được sử dụng làm cơ sở pháp lý trong các tòa án trong nước. Dưới thời Tổng thống Donald Trump, nhiều quy định về khí hậu đã bị hủy bỏ. Tuy vậy, một số bang tại Mỹ vẫn kiên định theo đuổi các vụ kiện chống lại các tập đoàn nhiên liệu hóa thạch, và các nhóm pháp lý kỳ vọng ý kiến của ICJ sẽ được viện dẫn trong thời gian tới.

Reuters dẫn một tài liệu cho biết Cơ quan Bảo vệ Môi trường Mỹ đang cân nhắc việc xem xét lại nghiên cứu khoa học nền tảng cho các quy định khí thải.

Luật sư Jonathan Martel từ hãng luật Arnold and Porter nhận định  ý kiến của ICJ có thể khiến các bên muốn trì hoãn hành động khí hậu hoặc phủ nhận sự tồn tại của biến đổi khí hậu gặp nhiều trở ngại hơn trong các tranh tụng pháp lý.

ICJ không chỉ nhấn mạnh nghĩa vụ ở cấp độ quốc gia mà còn chỉ rõ rằng các chính phủ có thể bị coi là vi phạm pháp luật nếu cấp phép hoặc trợ cấp cho các dự án khai thác nhiên liệu hóa thạch. Theo tòa, đây là hình thức gián tiếp thúc đẩy phát thải, đồng nghĩa với việc các chính phủ có thể bị truy cứu trách nhiệm pháp lý nếu không giám sát chặt chẽ hoạt động của các doanh nghiệp năng lượng.

Tại Pháp, tổ chức phi chính phủ Notre Affaire à Tous đã khởi kiện tập đoàn TotalEnergies, cho rằng công ty tiếp tục theo đuổi các dự án dầu khí mới bất chấp rủi ro khí hậu. Phiên tòa dự kiến diễn ra vào tháng 1/2026.

Ông Paul Mougeolle, cố vấn cấp cao của tổ chức, nhận định: “Ý kiến của ICJ đã củng cố mạnh mẽ lập luận của chúng tôi, rằng việc tiếp tục cấp phép cho các dự án dầu khí mới có thể vi phạm cả hiến pháp lẫn luật pháp quốc tế”.