Thủ đô Bangkok (Thái Lan), một thành phố sôi động với hơn 11 triệu dân, đang đối mặt với một trong những thách thức lớn nhất của mình: ô nhiễm không khí do khí thải từ phương tiện giao thông.

Với hơn 10,7 triệu phương tiện cá nhân đã đăng ký – vượt qua cả dân số thành phố – Bangkok từ lâu đã bị nhấn chìm bởi PM2.5 - những hạt bụi siêu mịn nguy hiểm có thể thâm nhập sâu vào phổi và máu, gây ra hàng loạt vấn đề sức khỏe từ bệnh hô hấp đến tim mạch.

Theo Clean Air Fund, vào năm 2023, ô nhiễm không khí đã gây ra hơn 5.000 ca tử vong sớm mỗi năm tại Bangkok, trong khi các nghiên cứu khác ước tính thiệt hại kinh tế từ ô nhiễm không khí ở Thái Lan lên tới hàng tỷ USD, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chăm sóc y tế và năng suất lao động.

Trước tình hình này, chính quyền đô thị Bangkok (BMA) cùng chính phủ Thái Lan đã triển khai nhiều biện pháp quyết liệt nhằm kiểm soát khí thải từ phương tiện cá nhân, mang lại những bài học đáng giá cho các thành phố khác trên thế giới.

Tại Bangkok, phương tiện giao thông được xác định là nguồn phát thải lớn nhất của PM2.5, chiếm từ 44% đến 73% tổng lượng bụi mịn tùy theo mùa và khu vực, theo các nghiên cứu được trích dẫn bởi Viện Môi trường Stockholm (SEI).

Đặc biệt, xe chạy bằng dầu diesel – chiếm khoảng 25% trong số 9,7 triệu phương tiện đăng ký – bị xem là “kẻ thù số một” của chất lượng không khí. Xe bán tải một tấn, loại xe phổ biến ở cả thành thị và nông thôn Thái Lan nhờ chính sách ưu đãi thuế từ những năm 1990, là một trong những nguồn phát thải lớn nhất.

Thành công trong việc biến Thái Lan thành “Detroit của phương Đông” với ngành sản xuất ô tô phát triển mạnh mẽ đã vô tình làm trầm trọng thêm vấn đề ô nhiễm, khi số lượng xe cá nhân tăng vọt từ 4,2 triệu năm 1999 lên 10,7 triệu vào năm 2019.

Thống đốc Bangkok Chadchart Sittipunt thừa nhận rằng, dù BMA đã áp dụng nhiều biện pháp trong hơn một năm qua, vấn đề ô nhiễm vẫn dai dẳng, chủ yếu do  khí thải từ giao thông .

Tình trạng ứ đọng không khí, thường xảy ra trong giai đoạn chuyển mùa từ mưa sang lạnh, càng làm gia tăng sự tích tụ của PM2.5. Vào ngày 14/2 năm nay, mức PM2.5 tại Bangkok đạt hơn 72 microgam/m³ – gấp 7 lần ngưỡng an toàn của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) là 10 microgam/m³ – buộc chính quyền phải  khuyến cáo người dân ở trong nhà và đóng cửa hàng trăm trường học .

Nhận thức được vai trò của các phương tiện cũ trong việc làm gia tăng ô nhiễm, BMA và Bộ Giao thông Vận tải Đường bộ Thái Lan đã tăng cường  kiểm soát xe không đạt tiêu chuẩn khí thải . Tính đến nay, 135.000 phương tiện đã được kiểm tra, trong đó 2.141 xe – bao gồm 529 xe tải – bị phát hiện không đạt yêu cầu và buộc phải dừng hoạt động ở khu vực nội thành.

Bộ trưởng Tài nguyên và Môi trường Thái Lan Phatcharavat Wongsuwon nhấn mạnh rằng việc kiểm soát chặt chẽ xe cũ là biện pháp quan trọng để giảm PM2.5, đặc biệt trong những tháng có tình trạng ứ đọng không khí.

Tuy nhiên, chính sách này đối mặt với không ít khó khăn. Xe cũ chiếm tỷ lệ lớn trong đội xe của Bangkok, với số lượng xe trên 10 năm tuổi tăng gần gấp đôi từ năm 2007 đến 2019, theo tài liệu từ SEI. Lý do là thuế đối với xe cũ ở Thái Lan thấp hơn xe mới, khuyến khích người dân giữ lại những chiếc xe có hiệu suất nhiên liệu kém và lượng khí thải cao.

Hơn nữa, việc xóa bỏ ưu đãi thuế cho xe bán tải diesel, vốn là nguồn cơn gây ô nhiễm chính, là điều “không thể về mặt chính trị”, như nhận định của chuyên gia Wichsinee Wibulpolprasert từ Viện Nghiên cứu Phát triển Thái Lan (TDRI). Điều này cho thấy sự xung đột giữa mục tiêu môi trường và lợi ích kinh tế - chính trị, một bài học mà Bangkok đang phải đối mặt.

Một trong những sáng kiến nổi bật của Bangkok là chính sách  miễn phí giao thông công cộng nhằm khuyến khích người dân giảm sử dụng xe cá nhân . Từ ngày 25 đến 31/1 vừa qua, chính quyền thành phố đã triển khai chương trình miễn phí xe bus, tàu điện trên cao và tàu điện ngầm trong 7 ngày.

Kết quả vượt ngoài mong đợi: lượng xe cá nhân giảm gần 10% (khoảng 500.000 xe), trong khi số hành khách sử dụng tàu điện tăng 38,66%, đạt 12,08 triệu lượt, theo báo cáo của Bộ Giao thông Vận tải Thái Lan. Ngày 30/1 năm nay ghi nhận kỷ lục 2,33 triệu hành khách đi tàu điện ở Bangkok, mức cao nhất kể từ thời điểm bùng phát đại dịch Covid-19.

Bộ trưởng Giao thông Thái Lan Suriya Jungrungreangkit khẳng định, chính sách này không chỉ giảm khí thải mà còn cho thấy người dân sẵn sàng chuyển sang giao thông công cộng nếu giá vé hợp lý. Thành công của thử nghiệm đã thúc đẩy kế hoạch áp dụng vé tàu điện cố định 20 baht trên mọi tuyến đường trong năm nay, cùng với các biện pháp dài hạn như điện khí hóa xe bus công cộng và áp dụng phí tắc nghẽn ở một số khu vực trung tâm.

Song như chuyên gia Wichsinee chỉ ra, hệ thống giao thông công cộng cần được cải thiện về phạm vi phủ sóng và tiện nghi để thực sự trở thành lựa chọn thay thế hấp dẫn cho xe cá nhân.

Bên cạnh việc kiểm soát xe cũ và thúc đẩy giao thông công cộng, Bangkok đang  đặt cược vào xe điện (EV) như một giải pháp bền vững . Từ năm 2016, chính phủ Thái Lan đã đưa ra các ưu đãi thuế để khuyến khích sản xuất EV nội địa, với sự tham gia của các hãng lớn như Toyota, Mercedes-Benz và BMW.

Năm ngoái, Mercedes bán được 5.000 xe hybrid cắm điện (PHEV) tại Thái Lan, trong khi BMW đạt hơn 1.000 xe. Chính phủ nước này cũng điều chỉnh thuế tiêu thụ đặc biệt và thuế hải quan để thúc đẩy người dân chuyển sang EV, đồng thời lên kế hoạch thay thế xe bus động cơ đốt trong bằng xe bus điện.

Dù vậy, thị trường EV tại Thái Lan vẫn còn non trẻ. Cơ sở hạ tầng sạc điện hạn chế và thiếu ưu đãi tài chính đủ mạnh khiến tốc độ chuyển đổi còn chậm. Đặc biệt, chưa có nhà sản xuất nào đề xuất mẫu xe bán tải EV một tấn – loại xe có thể giải quyết triệt để vấn đề khí thải từ xe diesel phổ biến nhất.

Đây là một lỗ hổng cần được khắc phục nếu Bangkok muốn đạt được mục tiêu giảm 30% ô nhiễm không khí vào năm 2030, như cam kết trong sáng kiến Breathe Cities mà thành phố vừa tham gia.

Bài 1: Ô nhiễm không khí – “Sát thủ thầm lặng” toàn cầu  

Kinh nghiệm của Bangkok trong việc kiểm soát khí thải phương tiện cá nhân mang lại nhiều bài học quý giá:

- Thứ nhất, việc kiểm soát xe cũ đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chức năng và chính sách thuế phù hợp để khuyến khích người dân nâng cấp phương tiện.

- Thứ hai, giao thông công cộng giá rẻ và tiện lợi là chìa khóa để thay đổi thói quen đi lại, nhưng cần đầu tư dài hạn vào hạ tầng.

- Thứ ba, chuyển đổi sang xe điện là xu hướng tất yếu, nhưng cần vượt qua rào cản về chi phí và cơ sở hạ tầng.

Hành trình của Bangkok vẫn còn nhiều thử thách. Tắc nghẽn giao thông, bất bình đẳng kinh tế - xã hội và áp lực chính trị tiếp tục cản trở những nỗ lực cải thiện chất lượng không khí. Tuy nhiên, với sự quyết tâm của chính quyền và sự tham gia của cộng đồng quốc tế qua các sáng kiến như Breathe Cities, thủ đô của Thái Lan đang dần tìm ra con đường để trở thành một thành phố đáng sống hơn.

Trong bối cảnh ô nhiễm không khí trở thành vấn đề toàn cầu, câu chuyện của Bangkok là lời nhắc nhở rằng hành động kịp thời và phối hợp là cách duy nhất để cứu lấy bầu không khí mà chúng ta hít thở mỗi ngày.

Đón đọc Bài 3: “Cuộc chiến giành lại bầu trời” hơn 10 năm tại Bắc Kinh