Bài cuối: Đòn bẩy chiến lược cho sức khỏe quốc gia

Hiệu quả kép

Đánh thuế với đồ uống có đường được xem là một công cụ chính sách hiệu quả nhằm giảm lượng tiêu thụ đường bổ sung trong khẩu phần ăn, đồng thời tạo ra nguồn thu cho ngân sách để đầu tư vào các chương trình y tế và giáo dục sức khỏe cộng đồng.

Một trong những quốc gia tiên phong trong việc áp dụng thuế đồ uống có đường là Mexico. Vào năm 2014, chính phủ nước này đã áp thuế 1 peso cho mỗi lít đồ uống có đường, tương đương khoảng 10% giá bán lẻ. Kết quả nghiên cứu sau hai năm triển khai, mức tiêu thụ đồ uống có đường tại Mexico đã giảm khoảng 7,6%, trong khi tiêu thụ nước đóng chai và các lựa chọn không đường lại tăng lên. Điều này cho thấy phản ứng tích cực của người tiêu dùng khi chính sách thuế làm thay đổi tương quan giá giữa các lựa chọn sản phẩm.

Tương tự, tại Vương quốc Anh, áp thuế đặc biệt cho đồ uống có đường được chính thức áp dụng từ năm 2018. Điều đáng chú ý là thuế này không chỉ tính theo lượng tiêu thụ mà còn khuyến khích các nhà sản xuất giảm lượng đường trong công thức sản phẩm. Cụ thể, nước giải khát có chứa hơn 8g đường trên 100ml bị đánh thuế cao hơn so với loại chứa từ 5g đến 8g/100ml. Nhờ đó, trước khi thuế có hiệu lực, hơn 50% nhà sản xuất đã tiến hành cải tiến công thức để giảm lượng đường nhằm tránh thuế, cho thấy chính sách này không chỉ ảnh hưởng đến người tiêu dùng mà còn tạo động lực thay đổi cho ngành công nghiệp thực phẩm.

Nam Phi là một trong những quốc gia châu Phi đầu tiên áp dụng thuế đối với đồ uống có đường. Từ năm 2018, nước này áp dụng mức thuế dựa trên hàm lượng đường vượt quá 4g/100ml, với mỗi gam đường bổ sung bị đánh thuế ở mức 0,021 Rand (khoảng 0,015 USD). Theo dữ liệu ban đầu, lượng tiêu thụ nước ngọt ở các hộ gia đình có thu nhập thấp – nhóm đối tượng dễ bị ảnh hưởng nhất bởi các bệnh liên quan đến tiêu thụ đường – đã giảm đáng kể, chứng minh tác động của thuế đến hành vi tiêu dùng ở cấp độ cộng đồng.

Ngoài các nước nói trên, nhiều quốc gia khác như Chile, Pháp, Na Uy, Hungary, Thái Lan và Philippines cũng đã áp dụng hình thức đánh thuế tương tự, mỗi nước với cách tiếp cận riêng phù hợp với hoàn cảnh kinh tế - xã hội và hệ thống pháp luật của mình. Điểm chung là hầu hết các chính phủ đều ghi nhận sự sụt giảm trong tiêu thụ đồ uống có đường, đồng thời tăng thu cho ngân sách nhà nước. Đáng lưu ý, tại Hungary, việc đánh thuế không chỉ dừng ở đồ uống mà còn mở rộng ra các loại thực phẩm có hàm lượng muối và đường cao, nhằm tạo ra một hệ sinh thái dinh dưỡng lành mạnh hơn.

Tuy nhiên, bên cạnh những thành công ban đầu, việc áp dụng thuế đồ uống có đường cũng gặp không ít thách thức. Tại một số quốc gia, các tập đoàn đồ uống lớn đã phản đối mạnh mẽ chính sách này, cho rằng nó ảnh hưởng đến việc làm và thu nhập trong ngành. Đồng thời, cũng có ý kiến cho rằng thuế gián tiếp này mang tính chất “hồi quy”, tức ảnh hưởng lớn hơn đến người có thu nhập thấp. Tuy vậy, nhiều nhà nghiên cứu lập luận rằng, nhóm người thu nhập thấp cũng chính là đối tượng có nguy cơ sức khỏe cao hơn khi tiêu thụ nhiều đường, do đó, họ là nhóm được lợi nhiều nhất từ các chính sách y tế công cộng mang tính phòng ngừa.

Một yếu tố quan trọng góp phần vào thành công của chính sách thuế là cách thức thiết kế và triển khai. Việc sử dụng doanh thu từ thuế để đầu tư vào y tế, giáo dục dinh dưỡng, cải thiện hạ tầng thể thao cộng đồng hay cung cấp nước sạch miễn phí tại trường học đã giúp tăng cường sự chấp nhận từ công chúng. Đây là một cách tiếp cận toàn diện, không chỉ dùng công cụ tài chính để điều chỉnh hành vi mà còn hỗ trợ trực tiếp cho các giải pháp lâu dài về sức khỏe.

Cần thiết và cấp bách

Tại Việt Nam, tiêu thụ nước giải khát có đường ở nước ta đang gia tăng đáng báo động với tổng lượng tiêu thụ/năm đã tăng gấp 2 trong thập kỷ gần đây (2013 – 2023), từ 3,44 tỷ lít lên 6,67 tỷ lít, tiềm ẩn nhiều nguy cơ đối với sức khỏe cộng đồng.

Trước thực tế đó, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) kêu gọi các nhà hoạch định chính sách ở Việt Nam cần ra quyết định hành động ngay bây giờ. Việc áp thuế TTĐB để điều chỉnh hành vi tiêu dùng càng sớm càng tốt nhằm giảm mức tiêu thụ và các tác hại của đồ uống có đường đối với sức khỏe cộng đồng.

TS Angela Pratt - Trưởng đại diện WHO tại Việt Nam nhấn mạnh: “Việt Nam đang đứng trước ngưỡng cửa của một cuộc khủng hoảng sức khỏe do bệnh không lây nhiễm gây ra. Việc đánh thuế đồ uống có đường là một bước đi cần thiết và đã đến lúc chúng ta hành động quyết liệt để bảo vệ thế hệ tương lai”.

WHO khuyến cáo, Việt Nam cần xây dựng lộ trình thuế suất thuế tiêu thụ đặc biệt với đồ uống có đường để đến năm 2030 thuế suất đạt 20% giá bán lẻ (tương đương mức thuế tiêu thụ đặc biệt 40% theo giá xuất xưởng ở Việt Nam). Đây là mức thuế đủ mạnh để đạt hiệu quả bảo vệ sức khỏe theo khuyến cáo của WHO.

Đồng thời, cần tính đến hàm lượng đường khi xây dựng mức thuế nhằm tạo sự khác biệt về mức giá giữa đồ uống có hàm lượng đường thấp với đồ uống có hàm lượng đường cao, tạo động lực để doanh nghiệp cắt giảm lượng đường trong đồ uống, cung cấp cho thị trường đa dạng các sản phẩm ít đường hơn hoặc không đường, duy trì được doanh số bán, giảm thiểu tác động của chính sách đến doanh nghiệp.

Trong các phiên thảo luận tại kỳ họp Quốc hội gần đây, đề xuất đưa đồ uống có đường vào diện chịu thuế tiêu thụ đặc biệt đã thu hút nhiều ý kiến trái chiều. Tuy nhiên, điểm đáng chú ý là đa số các đại biểu Quốc hội và giới chuyên gia y tế đều bày tỏ sự ủng hộ mạnh mẽ với chính sách này, coi đó là bước đi cần thiết nhằm giảm tiêu thụ đường trong cộng đồng và góp phần phòng, chống các bệnh không lây nhiễm – vấn đề sức khỏe đang ngày càng báo động tại Việt Nam.

Theo Bộ Tài chính, đề xuất đưa đồ uống có đường vào diện chịu thuế tiêu thụ đặc biệt nằm trong lộ trình điều chỉnh chính sách thuế theo hướng “thuế vì sức khỏe”. Không chỉ nhằm tăng thu ngân sách, mục tiêu quan trọng hơn của chính sách này là điều tiết hành vi tiêu dùng, khuyến khích người dân sử dụng sản phẩm lành mạnh hơn, từ đó bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Nhiều đại biểu Quốc hội đã lên tiếng ủng hộ đề xuất này với lập luận: Việt Nam đang đứng trước thách thức rất lớn về sức khỏe cộng đồng do tiêu thụ đường tăng nhanh, đặc biệt ở giới trẻ và trẻ em. Theo số liệu từ Bộ Y tế, tỷ lệ thừa cân – béo phì ở trẻ em đô thị đã tăng gấp đôi trong 10 năm qua, trong đó đồ uống có đường là nguồn cung cấp đường bổ sung lớn nhất. Việc áp thuế không chỉ làm tăng giá thành – qua đó giảm tiêu dùng – mà còn tạo áp lực để doanh nghiệp giảm đường trong sản phẩm, chuyển sang công thức ít đường hoặc không đường.

Đại biểu Nguyễn Anh Trí nhận định rằng, việc áp thuế tiêu thụ đặc biệt với đồ uống có đường nên được nhìn nhận là “thuế phòng bệnh”, tương tự như thuế thuốc lá hay rượu bia. “Chúng ta đã mất quá nhiều chi phí để điều trị tiểu đường, tim mạch, béo phì, ung thư… phần lớn bắt nguồn từ chế độ ăn uống không hợp lý. Phòng bệnh bao giờ cũng rẻ hơn chữa bệnh,” ông nói.

Từ góc độ y tế, các chuyên gia dinh dưỡng và dịch tễ học cũng lên tiếng ủng hộ mạnh mẽ. PGS.TS Trương Hồng Sơn – Viện trưởng Viện Y học ứng dụng Việt Nam – khẳng định: “Chúng ta không đánh thuế vì mục tiêu tài chính, mà vì mục tiêu y tế công cộng. Đồ uống có đường không phải là nhu yếu phẩm. Nó là tác nhân góp phần làm gia tăng các bệnh mạn tính, đặc biệt trong nhóm dân số trẻ. Việc áp thuế sẽ tạo tín hiệu rõ ràng từ Nhà nước về sự cần thiết của việc thay đổi hành vi tiêu dùng.”

Tuy nhiên, bên cạnh những tiếng nói ủng hộ, vẫn còn một số ý kiến băn khoăn về tính khả thi và tác động xã hội của chính sách này. Một số đại biểu lo ngại rằng việc áp thuế sẽ làm tăng giá thành, ảnh hưởng đến người tiêu dùng thu nhập thấp – vốn là nhóm tiêu thụ sản phẩm này nhiều nhất. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, đây là lập luận dễ gây nhầm lẫn. Trên thực tế, nhóm thu nhập thấp cũng là đối tượng chịu gánh nặng bệnh tật cao nhất từ việc tiêu thụ đường quá mức. Do đó, họ là nhóm được hưởng lợi nhiều nhất từ chính sách phòng ngừa bệnh tật.

Thêm vào đó, nếu doanh thu từ thuế được sử dụng minh bạch và hợp lý – chẳng hạn để đầu tư vào các chương trình dinh dưỡng học đường, cung cấp nước uống miễn phí trong trường học, hoặc truyền thông nâng cao nhận thức – thì lợi ích cộng đồng sẽ còn tăng lên đáng kể. Việc thiết kế chính sách minh bạch, kèm theo truyền thông rõ ràng về mục đích y tế của sắc thuế này là yếu tố then chốt giúp tạo sự đồng thuận xã hội.

Một khía cạnh nữa cũng cần lưu ý là phản ứng từ phía doanh nghiệp. Dự báo sẽ có sự phản ứng từ ngành công nghiệp đồ uống, bởi việc áp thuế có thể ảnh hưởng đến doanh thu ngắn hạn. Tuy nhiên, điều này cũng mở ra cơ hội để ngành này tái cấu trúc, đầu tư vào các sản phẩm lành mạnh hơn, sáng tạo hơn, phù hợp với xu hướng tiêu dùng hiện đại. Sự chuyển dịch này không chỉ đáp ứng yêu cầu chính sách, mà còn giúp doanh nghiệp thích ứng với thị trường bền vững hơn.

Trong bối cảnh hệ thống y tế đang chịu áp lực ngày càng lớn từ các bệnh không lây nhiễm – vốn tiêu tốn hàng tỷ USD mỗi năm – thì việc áp dụng một chính sách thuế có định hướng y tế công cộng là một hướng đi cần thiết. Như cách nhiều quốc gia đã làm, Việt Nam có thể áp dụng mức thuế khởi điểm vừa phải, kết hợp theo dõi, đánh giá định kỳ, để điều chỉnh phù hợp với thực tiễn. Quan trọng hơn, chính sách cần được đặt trong một chiến lược tổng thể về dinh dưỡng, y tế dự phòng và truyền thông sức khỏe cộng đồng.

Khi được thiết kế đúng và thực thi hiệu quả, thuế tiêu thụ đặc biệt với đồ uống có đường không chỉ là biện pháp tài khóa, mà còn là một “đòn bẩy chính sách” để thay đổi hành vi tiêu dùng, cải thiện sức khỏe dân số và giảm chi phí y tế trong dài hạn. Những ủng hộ từ đại biểu Quốc hội và giới chuyên gia y tế cho thấy một sự đồng thuận ngày càng rõ ràng: đã đến lúc cần hành động, thay vì tiếp tục chần chừ trước một nguy cơ sức khỏe ngày càng hiện hữu.