Bao giờ Việt Nam có “nhà vô địch công nghệ”?

Cơ hội mở ra từ hành lang pháp lý thông thoáng

Sau nhiều năm kiên trì cải cách, Việt Nam bước vào giai đoạn được coi là “thời điểm vàng” của khoa học, công nghệ (KH&CN) và đổi mới sáng tạo. Hàng loạt chính sách then chốt được ban hành, tạo nền tảng pháp lý vững chắc cho khu vực tư nhân.

Chỉ hai tuần sau khi Nghị quyết 68-NQ/TW về phát triển kinh tế tư nhân được công bố, các văn bản triển khai đã cơ bản hoàn tất. Đáng chú ý, Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo sẽ chính thức có hiệu lực từ tháng 10/2025, cùng với dự thảo Luật Công nghiệp công nghệ số và Luật Đầu tư (sửa đổi) đang được khẩn trương xây dựng. Đây được xem là bước ngoặt quan trọng, bởi hành lang pháp lý rõ ràng, minh bạch sẽ giúp doanh nghiệp yên tâm đầu tư dài hạn, mạnh dạn đổi mới mô hình kinh doanh.

Tổng Giám đốc Tập đoàn FPT, Phó Chủ tịch Hội Doanh nhân trẻ Việt Nam Nguyễn Văn Khoa nhận định: “Chưa bao giờ khu vực tư nhân có nhiều thuận lợi đến thế. Việt Nam có 1,5 triệu lao động công nghệ thông tin, mỗi năm đào tạo thêm khoảng 120.000 kỹ sư, doanh thu xuất khẩu dịch vụ CNTT đạt 15 tỷ USD trong năm 2024, tăng trưởng đều đặn 10 – 12%/năm. Điều quan trọng nhất lúc này là biến khát vọng thành hành động, tháo gỡ thủ tục để doanh nghiệp thật sự hưởng lợi từ ưu đãi R&D”.

Không chỉ CNTT, nhiều doanh nghiệp tư nhân trong các lĩnh vực fintech, phần mềm kế toán số, dược phẩm và y tế số cũng đang chứng minh vai trò quan trọng trong nền kinh tế tri thức.

Đồng sáng lập MoMo Nguyễn Bá Diệp phân tích: “Việt Nam có tới 55 triệu lao động, nhưng chỉ 30% nhận lương qua ngân hàng. Hơn 5 triệu hộ tiểu thương vẫn khó tiếp cận tín dụng. Fintech chính là cầu nối để nhóm này tham gia hệ thống tài chính chính thống, mở ra nguồn lực mới cho đổi mới sáng tạo”. Ông Nguyễn Bá Diệp kiến nghị sớm có cơ quan chuyên trách làm “bà đỡ” cho fintech, cùng hành lang pháp lý về chia sẻ dữ liệu an toàn và cơ chế sandbox để vừa thử nghiệm vừa kiểm soát rủi ro.

Ở góc nhìn khác, Phó Chủ tịch HĐQT Tập đoàn MISA Nguyễn Xuân Hoàng cho rằng, dữ liệu số có thể trở thành cơ sở để vay tín chấp. “Trong 3 năm qua, MISA đã hỗ trợ doanh nghiệp vay 30.000 tỷ đồng mà không cần tài sản thế chấp, hoàn toàn dựa trên dữ liệu kế toán số. Đây là minh chứng rõ ràng rằng công nghệ có thể giúp doanh nghiệp nhỏ và vừa tiếp cận vốn thuận lợi hơn” – ông Nguyễn Xuân Hoàng nhấn mạnh.

Chìa khóa nằm ở sự đồng bộ

Theo Chỉ số Đổi mới sáng tạo toàn cầu (GII) 2024, Việt Nam đứng thứ 44/133 quốc gia, nổi bật về đầu ra đổi mới (hạng 36) nhưng còn hạn chế ở thể chế (58), nhân lực & nghiên cứu (73) và hạ tầng (56). Điều này cho thấy tiềm năng sáng tạo nội tại rất lớn, nhưng vẫn bị “níu chân” bởi những rào cản chính sách và hệ sinh thái hỗ trợ.

Thực tế, nhiều doanh nghiệp nhỏ và hộ kinh doanh vẫn bị loại khỏi danh sách tiếp cận tín dụng do thiếu tài sản thế chấp. Các ưu đãi R&D hiện chủ yếu tập trung ở một số tập đoàn lớn, trong khi số đông doanh nghiệp nhỏ – vốn chiếm tới 97% tổng số doanh nghiệp – ít được thụ hưởng.

Giám đốc Khối Quản trị Doanh nghiệp Buymed Bùi Cẩm Vân thẳng thắn: “Thị trường dược Việt Nam có tiềm năng lớn nhưng lại thiếu một ‘nhà vô địch quốc gia’. Có thị trường mà không có doanh nghiệp dẫn dắt, đồng nghĩa bỏ lỡ cơ hội phát triển ngay trên sân nhà”. Buymed kiến nghị coi dữ liệu và công nghệ là tư liệu sản xuất mới, thúc đẩy sandbox trong y tế số, cải cách chính sách minh bạch và xây dựng liên minh sản xuất để chuẩn hóa xuất khẩu.

Phó Chủ tịch Hội Doanh nhân trẻ TP Hồ Chí Minh Trương Lý Hoàng Phi cảnh báo: “Trong bối cảnh toàn cầu cạnh tranh gay gắt, nếu Việt Nam không sớm khai phóng năng lực tư nhân, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ, nguy cơ tụt hậu ngay trên sân nhà là rất rõ ràng”.

Các chuyên gia cho rằng một nguyên nhân lớn là cơ chế chính sách còn chậm đi vào thực tế. Thủ tục hành chính phức tạp, cơ chế thử nghiệm hạn chế khiến nhiều sáng kiến không kịp “ra đời” đúng thời điểm. Trên cơ sở đó, giới chuyên môn đề xuất sớm hoàn thiện cơ chế sandbox trong các lĩnh vực fintech, y tế, dược… để tạo không gian thử nghiệm an toàn; mở rộng nguồn vốn qua quỹ đầu tư mạo hiểm, quỹ đổi mới sáng tạo và tín dụng dựa trên dữ liệu số. Đồng thời, cần tăng cường liên kết viện – trường – doanh nghiệp, minh bạch hóa dữ liệu và chính sách để doanh nghiệp nhỏ tiếp cận bình đẳng. Đặc biệt, nên hình thành liên minh ngành hàng, xây dựng những “nhà vô địch quốc gia” trong các lĩnh vực tiềm năng như dược phẩm, AI, công nghệ sinh học và bán dẫn.

Theo bà Trương Lý Hoàng Phi, Chính phủ không chỉ dừng lại ở việc ban hành chính sách, mà cần có cơ chế giám sát, đánh giá định kỳ để đảm bảo ưu đãi thực sự đến tay doanh nghiệp. “Nếu doanh nghiệp không được hưởng lợi, mọi nỗ lực cải cách sẽ chỉ dừng lại trên giấy tờ” - bà Trương Lý Hoàng Phi nhấn mạnh.

Có thể thấy, Việt Nam đang có hành lang pháp lý rộng mở, nguồn nhân lực trẻ và thị trường lớn, ba yếu tố nền tảng để bứt phá. Nhưng để có “nhà vô địch công nghệ” mang tầm quốc gia, cần sự đồng bộ: doanh nghiệp dám đầu tư, Nhà nước kịp thời tháo gỡ và giới nghiên cứu gắn chặt với thực tiễn. Chỉ khi ba trụ cột này vận hành cùng lúc, cơ hội vàng mới biến thành sức mạnh thật sự, giúp khu vực tư nhân vươn tầm, đưa Việt Nam khẳng định vị thế trong kỷ nguyên số toàn cầu.