Cao Bằng: Đánh thức nguồn lực di sản để phát triển bền vững

Đánh thức tiềm năng từ kho tàng di sản

Trên địa bàn tỉnh Cao Bằng hiện có 35 thành phần dân tộc sinh sống, trong đó 8 dân tộc thiểu số có số dân trên 500 người gồm Tày, Nùng, Mông, Dao, Kinh, Sán Chỉ, Lô Lô và Hoa. Kho tàng phong tục, tập quán, tiếng nói, trang phục, ẩm thực của mỗi cộng đồng đan xen tạo nên bức tranh văn hóa phong phú, giàu bản sắc.

Cao Bằng hiện có 396 di sản văn hóa phi vật thể phân bố tại hơn 2.000 địa điểm: từ nghệ thuật trình diễn dân gian (51 di sản), tập quán xã hội - tín ngưỡng (96 di sản), lễ hội truyền thống (83 di sản) đến kho tàng dân ca, dân vũ như Then, đàn tính, hát Sli - Lượn, Pá Thang, nghi lễ cấp sắc của người Dao…

Trên phương diện di sản vật thể, tỉnh có 3 di tích quốc gia đặc biệt gồm Pác Bó, rừng Trần Hưng Đạo và Địa điểm Chiến thắng Biên giới 1950. Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng rộng hơn 3.000 km² là điểm nhấn nổi bật, lưu giữ dấu tích 500 triệu năm lịch sử trái đất.

Theo các chuyên gia, di sản vừa là tài sản vô giá vừa là nguồn lực quan trọng thúc đẩy phát triển. Thông qua hoạt động nghiên cứu, trưng bày, giáo dục và du lịch, nhiều giá trị văn hóa được lan tỏa sâu rộng, tạo việc làm, tăng thu nhập và nâng cao nhận thức cộng đồng.

Những năm gần đây, Cao Bằng triển khai đồng bộ các chương trình bảo tồn gắn với phát huy giá trị di sản. Các lễ hội truyền thống được phục dựng đúng nghi lễ; nghệ nhân Then, Sli, Lượn được hỗ trợ truyền dạy; các làng nghề dệt thổ cẩm, làm nhạc cụ, đan lát được khôi phục và phát triển.

Tỉnh mở nhiều lớp tập huấn, truyền dạy nghề thủ công truyền thống, tổ chức sinh hoạt các câu lạc bộ hát Then - đàn tính, dạy tiếng dân tộc Lô Lô, truyền dạy nghề dệt vải, nhuộm chàm, in sáp ong… Hàng loạt đề tài nghiên cứu văn hóa dân gian được triển khai như phục dựng đám cưới người Dao Đỏ, nghiên cứu lễ Thuổn Puôn của người Sán Chỉ, nghi lễ cưới của người Lô Lô, hay đề xuất giải pháp bảo tồn dân ca Tày, Nùng, Mông, Dao.

Đến nay, tỉnh có 9 di sản văn hóa phi vật thể được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia; trong đó nghi lễ Then của người Tày - Nùng - Thái được UNESCO ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Nghề thủ công truyền thống với 70 di sản là nguồn tư liệu quan trọng của tỉnh. Tại làng Phúc Sen (xã Quảng Uyên), nghề rèn của người Nùng An vẫn bền bỉ được trao truyền. Ông Lương Văn Đò, nghệ nhân cao tuổi, chia sẻ: “Nghề rèn vất vả, thu nhập không cao nhưng bỏ nghề cũng nghĩa là đánh mất ký ức và truyền thống gia đình. Chúng tôi cố gắng giữ để con cháu biết gốc rễ của mình.”

Phát triển bền vững trên nền tảng “sức mạnh mềm” của văn hóa

Không chỉ dừng lại ở bảo tồn, nhiều làng du lịch cộng đồng như Khuổi Khon (Bảo Lạc), Phja Thắp (Quảng Uyên), Khuổi Ky (Đàm Thủy)… đã trở thành điểm đến yêu thích của du khách nhờ trải nghiệm nhà đá, nhà sàn Tày, thưởng thức Then - đàn tính, tham gia làm bánh khảo, khám phá các tuyến sinh thái Công viên địa chất.

Cùng với du lịch trải nghiệm, các sản phẩm đặc trưng gắn với di sản như miến dong Phja Đén, hạt dẻ Trùng Khánh, quýt Trà Lĩnh, phở chua, bánh khảo… ngày càng được nâng tầm, nhiều sản phẩm đạt OCOP, góp phần nâng giá trị nông sản địa phương.

Cao Bằng ngày càng coi trọng di sản như một loại tài nguyên đặc biệt. Nhờ nguồn lực đầu tư của Nhà nước, nhiều di tích được tu bổ, tôn tạo, trở thành điểm đến hấp dẫn phục vụ nghiên cứu văn hóa học, dân tộc học và du lịch. Bên cạnh đó, các di sản phi vật thể được sưu tầm, phục dựng, trao truyền, trực tiếp nâng cao đời sống tinh thần và kinh tế của cư dân địa phương.

Đáng chú ý, sự tham gia chủ động của cộng đồng góp phần quyết định vào hiệu quả bảo tồn. Nhiều câu lạc bộ nghệ thuật truyền thống được thành lập; người dân tự nguyện giữ gìn di sản, đầu tư khôi phục nghi lễ, bảo tồn nghề thủ công hay trùng tu di tích của bản làng.

Trong xu thế ứng dụng công nghệ, ngành văn hóa tỉnh cũng đẩy mạnh chuyển đổi số, số hóa di sản vật thể và phi vật thể để lưu giữ, quảng bá rộng rãi, mở ra cơ hội hình thành các sản phẩm công nghiệp văn hóa mới.

Du lịch Cao Bằng tăng trưởng mạnh nhờ khai thác hiệu quả di sản, thu hút hàng triệu lượt khách mỗi năm, góp phần quan trọng vào cơ cấu kinh tế địa phương. Nhiều hộ dân tại các làng nghề, làng du lịch cộng đồng có thêm việc làm, thu nhập ổn định, tạo chuyển biến rõ rệt trong giảm nghèo vùng cao.

Với hơn 500 năm lịch sử, Cao Bằng sở hữu kho báu văn hóa độc đáo, không chỉ là ký ức của cộng đồng mà còn là nguồn lực chiến lược cho tương lai. Trong bối cảnh hội nhập và phát triển công nghiệp văn hóa, việc gìn giữ và phát huy di sản không chỉ là nhiệm vụ cấp bách, mà còn là con đường để Cao Bằng khẳng định bản sắc, nâng cao “sức mạnh mềm”, hướng tới phát triển bền vững.