Hoài niệm về kẻ chợ
Hà Nội trong ký ức mỗi người từng sống, từng đi qua và từng gắn bó đều tràn đầy những kỷ niệm riêng. Đối với mỗi người, Hà Nội không chỉ là những con phố, những tên đường mà là ký ức về những gì gắn bó, thân thương nhất, với những phiên chợ đầy ắp người qua lại mua bán, những gánh hàng rong với tiếng rao hàng văng vẳng khắp các nẻo đường, là những chợ cóc, chợ tạm nơi góc phố thân quen.
Theo Trung tâm Lưu trữ quốc gí I, Kinh đô Thăng Long xưa và Hà Nội ngày nay đã là một trung tâm kinh tế - văn hóa lớn của cả nước và chợ đóng vai trò quan trọng tất yếu trong sự phát triển của vùng đất này. Nền kinh tế của TP dựa trên một mạng lưới chợ hình thành giữa khu phố cổ Hà Nội và các vùng lân cận. Vì vậy, không phải ngẫu nhiên mà Hà Nội còn được gọi là Kẻ Chợ - nơi hội họp buôn bán đông đúc của cả vùng.
Ở Kẻ Chợ - Thăng Long xưa, Hà Nội nay, chợ luôn là một phần không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày của người dân. Người Hà Nội sẽ chẳng bao giờ quên được những ký ức đẹp về những phiên chợ Bưởi, chợ Mơ, cảnh chợ Tết Đồng Xuân, chợ hoa Cống Chéo - Hàng Lược. Chợ là nơi mà người ta đến mà có lúc chẳng cần mua bán gì, những lúc ấy, chợ chính là nơi gặp gỡ, giao lưu, là nơi giải trí, là một nét văn hóa trong sinh hoạt của người dân Hà Thành.
Ngày nay, chợ Hà Nội đã có rất nhiều thay đổi. Nhiều siêu thị hiện đại mọc lên, một số chợ được nâng cấp thành trung tâm thương mại, nhiều chợ truyền thống đã mất đi do quy hoạch của TP. Trải qua thời gian, chợ Hà Nội đã có nhiều đổi thay nhưng nét đẹp của chợ xưa thì mãi vẫn còn như một phần của bản sắc văn hóa và lịch sử của Thủ đô.
Với mong muốn đưa công chúng trở về với những ký ức xưa của Hà Nội trong dòng chảy lịch sử của những tư liệu, triển lãm trực tuyến “Ký ức chợ xưa” gồm 2 chủ đề chính, là chuyện quy hoạch và những ký ức xưa, tái hiện một cách sống động, chân thực những hình ảnh chợ xưa của người Hà Nội. Đi kèm với đó là những thông tin, tư liệu đắt giá, sinh động về chợ và phố chợ, với những địa chỉ nổi tiếng lâu đời như: Chợ Đồng Xuân, chợ Bưởi, chợ hoa Tết, đến các phiên chợ truyền thống, những gánh hàng rong trên khắp phố phường Hà Nội xưa từ thế kỷ XIX sang đầu thế kỷ XX.
Triển lãm trực tuyến “Ký ức chợ xưa” bắt đầu diễn ra từ ngày 25/4 trên website, fanpage của Trung tâm Lưu trữ quốc gia I - Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước (http://archives.org.vn), (https://facebook.com/luutruquocgia1).
Gánh hàng rong - hồn kẻ chợ trên phố
Chợ không chỉ có ở các phường nghề mà còn họp ở cửa thành, cửa sông, bến đò. Ngoài những chợ lớn, Thăng Long - Hà Nội còn vô số những chợ nhỏ, chợ lưu động, không tên mà ở đó những người bán hàng rong, những người tự sản xuất mang sản phẩm của mình ra bán, chẳng cần hàng quán và họp ở tất cả những nơi nào đông người qua lại giống như lời mô tả Paul Bourde – phóng viên thường trú báo Le Temps tại Hà Nội (năm 1883): “TP biến thành một cái chợ mênh mông ngoài trời. Cứ 6 ngày lại có một phiên chợ Hà Nội, lái buôn và thợ thủ công đủ loại từ các làng mạc xung quanh kéo tới. Những người nông dân bày bán hàng hóa của mình trong chiếc khăn vải, trong rổ, hoặc ngay trên mặt đất nếu hàng không sợ hư hỏng. Ngày xưa, mặt phố tràn ngập người”.
Và cảnh bán hàng rong xưa đã được Labarthe - tác giả của cuốn “Hanoi, capitale du Tonkin” (Hà Nội thủ phủ xức Bắc Kì) mô tả một cách chân thực: “Đột nhiên ở đầu phố, theo bước chân chạy đều của hai lính mặc quần áo đỏ và trong tiếng trống, người ta thấy giãn ra một lối đi. Ngay lập tức mọi tiếng động ngừng hẳn. Những người bán hoa quả, thịt lợn cùng với hàng hóa biến mất như có phép lạ. Viên quan đi qua, chợ trở lại bình thường”.
Tại triển lãm còn có nhiều tài liệu về một Hà Nội đã đổi khác khi chính thức trở thành nhượng địa của Pháp vào năm 1888. Chính quyền quản lý xã hội theo luật của Pháp. Trong giai đoạn này, thuế chợ là nguồn thu chính của ngân sách nên Hội đồng TP quyết định cho tăng số phiên ở các chợ, áp thuế môn bài và thuế chợ đối với người bán hàng trong phạm vi TP, kể cả người bán hàng rong. Nghị định ngày 1/1/1894 của Đốc lý Hà Nội quy định người bán hàng rong phải có được Đốc lý cấp phép và giấy phép có thời hạn tối đa là 3 tháng.
Với nghị định ngày 10/6/1933, chính quyền TP đã cho phép các hàng rong đã đóng thuế và có giấy phép được qua lại các phố nhưng chỉ được đỗ lại đủ thời gian để bán hàng cho khách, không được đỗ ở một nơi nào nhất định, hoặc tụ tập làm huyên náo, cản trở việc đi lại.
Vì vậy, cảnh bán hàng rong và tiếng rao hàng cũng đã được mô tả một chân thực và sống động trong bài “Các gánh hảng rong” đăng trên báo “Trung Bắc Tân Văn” năm 1935: “Tỉnh thành Hà Nội bây giờ mỗi một ngày lại càng thấy thêm nhiều những hàng đi bán rong các phố. Cứ lệ sáng ngày ra từ bốn giờ rưỡi năm giờ đã nghe thấy tiếng xôi, tiếng cháo, bánh rán, bánh tây rao gào rầm đường, đến trưa từ mười giờ giở đi thì nào “nhục phở” rồi đến “cháo gà, cháo vịt” suốt cho đến mười một giờ đêm, có khi đến một, 2 giờ sáng”.
Đã nhiều thế kỷ trôi qua nhưng những gánh hàng rong vẫn lặng lẽ bên lề, âm thầm tồn tại như gìn giữ một nét đẹp văn hóa riêng của người Hà Nội. Gánh hàng rong đã trở thành một hình ảnh bình dị, mộc mạc, thân thương, in sâu trong tâm thức của những người đã từng sống, từng đi qua và từng gắn bó với mảnh đất Hà Thành.
