Côn Sơn - Kiếp Bạc, vùng đất địa linh nhân kiệt

Nơi hội tụ danh tài đất Việt

Từ thế kỷ XIII, các vị sáng lập Thiền phái Trúc Lâm là Trần Nhân Tông, Pháp Loa và Huyền Quang đã về Côn Sơn hoằng dương thuyết pháp, xây dựng chùa Hun thành chốn tổ đình gọi là liêu Kỳ Lân, một trong những thiền viện lớn nổi tiếng thời Trần.Trải qua thời gian, Phật giáo, Nho giáo, Lão giáo cùng tồn tại và phát triển trên mảnh đất thấm đậm bản sắc văn hóa thuần Việt này. Nếu như khu di tích Côn Sơn là một trong những trung tâm Phật giáo của dòng Thiền phái Trúc Lâm thì khu di tích lịch sử Kiếp Bạc là trung tâm nội đạo thờ Đức Thánh Trần Hưng Đạo. Côn Sơn - Kiếp Bạc là một trong những khu di tích tiêu biểu kết tinh tư tưởng tam giáo đồng nguyên: Phật giáo - Đạo giáo - Nho giáo cùng hòa đồng, mục đích là quy tụ nhân tâm, lấy thần quyền phục vụ cho vương quyền, củng cố tư tưởng độc lập, tự chủ của dân tộc.

Di tích Kiếp Bạc gắn bó với cuộc đời và sự nghiệp của Trần Hưng Đạo. Nơi đây vốn là phòng tuyến quân sự được Trần Hưng Đạo xây dựng ở thế kỷ XIII để bảo vệ cho kinh đô Thăng Long và từng diễn ra các trận đánh ác liệt trong các cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên - Mông. Ba lần đế quốc Nguyên - Mông xâm lược Đại Việt, cả ba lần chúng đều thất bại thảm hại trước ý chí đấu tranh kiên cường của vua tôi nhà Trần, thất bại trước tài năng quân sự kiệt xuất của Trần Hưng Đạo. Với đất nước, ông là Anh hùng dân tộc, được nhân dân tôn phong là vị Thánh. Với nhân loại, ông là một trong những vị tướng tài.

Cuối thế kỷ XIV, quan Đại tư đồ Trần Nguyên Đán, nhà chính trị, nhà thơ, nhà kịch pháp lớn ở cuối triều Trần đã về Côn Sơn dựng Thanh Hư động để sống những năm tháng cuối đời. Nguyễn Trãi - vị Anh hùng dân tộc, Danh nhân văn hoá thế giới từ thuở ấu thơ đã gắn bó với núi rừng Côn Sơn cùng ông ngoại là quan Đại tư đồ Trần Nguyên Đán. Côn Sơn là nơi đã hun đúc nên tinh thần yêu nước, trí lược tài ba và tư tưởng nhân tâm xuyên suốt thời đại của Nguyễn Trãi. Sự nghiệp, tài năng, đức độ và nhân cách của ông sáng tựa Sao Khuê. Vai trò của ông trong cuộc kháng chiến chống quân Minh, được đánh giá là một nhân tố quan trọng trong cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc của nhân dân ta đầu thế kỷ thứ XV. Ông không chỉ là nhà quân sự, nhà chính trị, nhà ngoại giao kiệt xuất mà còn là tác gia hàng đầu trong lịch sử văn hoá nước ta với những tác phẩm lớn, có giá trị như Quân trung từ mệnh tập, Ức trai thi tập, Dư địa chí, Quốc âm thi tập, Bình ngô đại cáo, Phú núi Chí Linh... Ngoài giá trị về văn hoá, những tác phẩm này còn là kết tinh tiêu biểu cho tư tưởng thời đại, tinh hoa khí phách của dân tộc Việt Nam.

Núi Phượng Hoàng trong khu vực Côn Sơn là nơi Chu Văn An sau khi dâng Thất trảm sớ xin chém 7 tên gian thần nhưng vua không nghe,  đã từ quan về ở ẩn, dạy học, viết sách cho tới khi mất. Chu Văn An có công truyền bá tư tưởng Nho học vào Việt Nam, xây dựng nền giáo dục nước nhà, là người thầy tiêu biểu, mẫu mực của muôn đời. Và nơi đây cũng chính là quê hương của  nữ Tiến sĩ nho học đầu tiên của Việt Nam - Nguyễn Thị Duệ. Bà có tri thức uyên thâm, văn chương xuất chúng, sống vị tha và đặc biệt quan tâm đến sự nghiệp giáo dục. Bà được mệnh danh là Bà chúa Sao Sa, từng đào tạo nhiều hiền tài cho quê hương, đất nước.

Vùng đất di sản

Những di sản văn hoá của khu di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc còn lưu giữ đến ngày nay đều in đậm dấu ấn lịch sử và trở thành tài sản quý báu của dân tộc.

Sau khi Trần Hưng Đạo qua đời (năm 1300), nhân dân tôn kính lập đền thờ ông tại thái ấp Kiếp Bạc. Năm 1427, Lê Lợi cho sửa chữa đền để tỏ lòng biết ơn tiền nhân. Sau này, đền được đại trùng tu vào các năm 1876, 1879 và 1895 thời Nguyễn... Ngôi đền có bố cục đối xứng, tuân thủ âm dương, ngũ hành, mang phong cách cung đình với thần đạo, nghi môn, tả hữu thành các, giếng mắt rồng, nhà Bạc, giải vũ và đền chính. Nghi môn đền sừng sững uy nghi với kiến trúc đồ sộ hoành tráng, thiết kế theo kiểu cổng thành dạng bức cuốn thư với ba cửa vòm và hai trụ lớn. Nằm sâu bên trong, đền chính uy nghi với các hạng mục: tiền tế, trung từ, hậu cung. Mỗi hạng mục kiến trúc: thềm đá, cột gỗ, mái ngói, dẻo đao đến các họa tiết hoa văn đều toát lên sự tinh xảo. Những hiện vật, cổ vật quý hiếm trong đền như hoành phi, câu đối, bài vị, ngai, văn bia, đặc biệt là bộ ấn của Đức Thánh Trần càng làm tăng thêm giá trị độc đáo của di tích.

Ngôi chùa cổ Côn Sơn Thiên Tư Phúc Tự (còn gọi là chùa Hun) nằm dưới chân núi Côn Sơn được khởi dựng vào cuối thế kỷ XIII. Trong chùa hiện còn lưu giữ nhiều di vật cổ có giá trị, tiêu biểu là 3 pho tượng tam thế có phong cách giữa thế kỷ XVII hiếm gặp ở chùa khác cùng một bức tượng Phật A- di- đà cao trên 3m.

Côn Sơn còn có giếng Ngọc dưới chân tháp tổ Huyền Quang, huyệt mạch của núi Côn Sơn, được ví như "mắt" của núi Kỳ Lân. Bàn Cờ Tiên trên đỉnh núi, tương truyền là nơi các vị tiên trên trời thường xuống đánh cờ. Côn Sơn có Ngũ Nhạc Linh Từ - 5 đỉnh núi cao có những linh miếu thờ thần linh cai quản vạn vật, đất trời. Hồ Côn Sơn sơn thủy hữu tình, tụ linh, tụ phúc. Về Côn Sơn du khách không thể không tới thăm Thanh Hư động, cầu Thấu Ngọc, không gian thiên nhiên với các công trình kiến trúc độc đáo được quan Đại tư đồ Trần Nguyên Đán kiến tạo. Đi dọc con đường cạnh bờ suối, dưới những tán trúc xanh ngắt bước chân ta sẽ đến nền nhà xưa của Nguyễn Trãi. Cách đó không xa là Thạch Bàn, nơi ông cảm tác "Côn Sơn ca"… 

Sự phong phú di sản văn hóa vật thể của Kiếp Bạc - Côn Sơn còn được thể hiện ở hàng ngàn hiện vật khảo cổ học tìm được qua các đợt khai quật. Nếu có dịp đến Kiếp Bạc - Côn Sơn, du khách sẽ được tận mắt chiêm ngưỡng những di vật quý hiếm này cùng những cọc gỗ đã làm nên những chiến công oanh liệt trên sông Bạch Đằng. Côn Sơn - Kiếp Bạc cũng lưu giữ được nhiều di sản văn hóa phi vật thể. Đó là những nghi lễ cổ truyền: Cáo yết, rước bộ, rước thủy, khai ấn, diễn xướng hầu thánh, làm bánh tiến thánh, hội quân trên sông Lục Đầu... cùng những trò chơi dân gian trong dịp lễ hội.

Theo ông Nguyễn Khắc Minh, Trưởng ban Quản lý di tích Côn Sơn - Kiếp  Bạc, với giá trị lịch sử, văn hóa vô giá, năm 1962, Côn Sơn - Kiếp Bạc đã được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử quốc gia. Đặc biệt, ngày 10/5/2012, Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định công nhận khu di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật Côn Sơn - Kiếp Bạc là di tích quốc gia đặc biệt. Đây là một quyết định quan trọng, khẳng định giá trị, vị thế của khu di tích, đồng thời đánh dấu bước phát triển mới của khu di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc trong giai đoạn hiện nay.