Công nghệ trở thành lực đẩy chiến lược Net Zero

Mục tiêu lớn nhưng khoảng cách công nghệ vẫn còn rộng

Theo Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh, khoa học công nghệ được xác định là trụ cột tái tạo mô hình phát triển và là phương thức để Việt Nam giảm phát thải một cách bền vững. Trong những năm gần đây, nhiều địa phương đã chủ động tích hợp định hướng xanh vào chiến lược của mình. Huế gắn chuyển đổi xanh với bảo tồn đô thị di sản và du lịch; Quảng Trị thúc đẩy ứng dụng AI trong quản trị; còn Đồng bằng sông Cửu Long ưu tiên nông nghiệp thông minh và mô hình kinh tế tuần hoàn…

Tuy nhiên, hành trình đưa công nghệ xanh vào thực tiễn vẫn gặp không ít trở ngại. Khoảng cách về trình độ công nghệ trong nước còn khá lớn, đặc biệt ở những lĩnh vực đòi hỏi công nghệ cao hoặc hệ thống thiết bị đồng bộ. Đội ngũ nhân lực kỹ thuật phục vụ chuyển đổi năng lượng và môi trường vẫn chưa đủ mạnh để đáp ứng nhu cầu thực tế.

Bên cạnh đó, sự phối hợp giữa Nhà nước - Viện trường - Doanh nghiệp chưa đạt mức hiệu quả cần thiết, dẫn tới tình trạng nhiều kết quả nghiên cứu mới chỉ tồn tại trong phòng thí nghiệm thay vì được ứng dụng rộng rãi.

Nhận diện rõ thách thức, Luật Khoa học công nghệ và Đổi mới sáng tạo đã được thông qua mới đây, có hiệu lực từ ngày 1/10/2025 và mục tiêu chuyển đổi xanh lần đầu tiên được đưa vào nhóm ưu tiên chiến lược. Bộ Khoa học và Công nghệ cũng đang thúc đẩy các sàn giao dịch công nghệ, trung tâm đổi mới sáng tạo và chương trình trình diễn giải pháp xanh nhằm tạo “đường dẫn” để công nghệ tiếp cận doanh nghiệp. Dù vậy, để những nền tảng này thật sự phát huy tác dụng, cần một cơ chế vận hành linh hoạt và gắn chặt nhu cầu của thị trường.

Làm chủ công nghệ lõi và khai mở cơ chế đặt hàng

Những năm gần đây, các nhóm nghiên cứu trong nước đã làm chủ được nhiều công nghệ lõi đáng chú ý. Một trong số đó là hệ thống xử lý chất thải bằng công nghệ kết tinh tạo hạt tầng sôi, cho phép thu hồi kim loại quý như đồng, kẽm, niken và tách chiết sắt từ tính từ nước thải quặng. Đây là mô hình tiêu biểu của kinh tế tuần hoàn khi biến chất thải thành nguyên liệu đầu vào cho ngành công nghiệp khác.

Cùng với đó, công nghệ sản xuất Nano-cellulose từ phụ phẩm nông nghiệp như rơm rạ, bã mía hoặc trấu đang mở ra triển vọng mới cho ngành vật liệu xanh. Với đặc tính siêu nhẹ, bền và thân thiện môi trường, Nano-cellulose có thể được ứng dụng trong bao bì, mỹ phẩm, bê tông hoặc vật liệu composite, tạo cơ sở để Việt Nam hình thành chuỗi sản xuất vật liệu xanh quy mô lớn.

Theo TS Lê Văn Giang, Trưởng phòng Thí nghiệm và Phân tích môi trường, Viện Tài nguyên và Môi trường (Đại học Quốc gia Hà Nội), công nghệ đang được nhóm nghiên cứu phát triển kết hợp xử lý nước thải, chất thải và thu hồi những thành phần có giá trị, nhằm biến phế thải thành sản phẩm trong thực tế. “Khi chất thải của lĩnh vực này trở thành nguồn nguyên liệu của lĩnh vực khác, đó chính là mô hình kinh tế tuần hoàn hướng tới phát triển bền vững. Đây là minh chứng rõ ràng cho thấy việc làm chủ công nghệ trong nước có thể tạo ra giá trị kép về môi trường và kinh tế”, TS Lê Văn Giang nói.

Song song với việc hoàn thiện công nghệ, chính sách đóng vai trò đòn bẩy quyết định. PGS.TS Lê Thanh Sơn cho rằng, muốn doanh nghiệp mạnh dạn chuyển đổi sang công nghệ xanh, cần có ưu đãi thuế, hỗ trợ về đất đai và đầu tư trực tiếp cho các dự án nghiên cứu. “Việc tháo gỡ vướng mắc về sở hữu trí tuệ sẽ góp phần rút ngắn thời gian đưa công nghệ vào thực tiễn, đồng thời giảm rủi ro cho doanh nghiệp trong quá trình chuyển đổi”, ông Sơn nhấn mạnh.

Một yếu tố quan trọng khác là thay đổi cách vận hành của thị trường khoa học công nghệ. Doanh nghiệp được khuyến nghị trở thành bên nêu bài toán, đưa ra nhu cầu cụ thể để viện trường có cơ sở nghiên cứu và phát triển. Khi doanh nghiệp chủ động đặt hàng và tham gia tài trợ, mối liên kết giữa nghiên cứu và sản xuất sẽ trở nên chặt chẽ hơn, tạo điều kiện để công nghệ mới được ứng dụng ngay vào các dây chuyền thực tế thay vì chỉ dừng lại ở mô hình thử nghiệm.

Củng cố liên kết và siết chặt cơ chế thực thi

Triển vọng đạt Net Zero của Việt Nam phụ thuộc nhiều vào khả năng xây dựng được hệ sinh thái công nghệ xanh vận hành hiệu quả. Các chuyên gia cho rằng, công nghệ xanh là tổ hợp đa ngành trải rộng từ kỹ thuật, nông nghiệp đến kinh tế và năng lượng. Do đó, khối viện trường cần chuyển hướng mạnh sang nghiên cứu ứng dụng, mở rộng hợp tác liên ngành và tăng cường đổi mới phương thức tiếp cận với doanh nghiệp. Khi nghiên cứu bám sát nhu cầu thực tiễn, vòng đời của sản phẩm khoa học công nghệ sẽ được rút ngắn, tạo ra giá trị thiết thực.

Doanh nghiệp, với vai trò đầu tàu của thị trường, được kỳ vọng tiếp tục thể hiện rõ tinh thần chủ động. Việc xác định nhu cầu công nghệ, đặt hàng trực tiếp và tham gia vào quá trình triển khai sản phẩm sẽ giúp họ vừa nâng cao năng lực cạnh tranh, vừa góp phần đưa nghiên cứu Việt Nam tiến gần hơn thị trường. Sự chủ động đó, nếu được lan tỏa rộng, sẽ tạo thành lực kéo quan trọng thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Bên cạnh đó, Nhà nước giữ vai trò then chốt trong việc hoàn thiện cơ chế thực thi. Từ quy trình chuyển giao công nghệ, chính sách ưu đãi đến hệ thống đánh giá chất lượng cần được chuẩn hóa để đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả. Khi các thiết chế vận hành được đặt trong khuôn khổ rõ ràng, các chủ thể trong hệ sinh thái từ nhà khoa học đến doanh nghiệp sẽ có động lực và trách nhiệm hơn trong việc đóng góp vào mục tiêu chung...