Khám phá giá trị nghệ thuật
Cách đây 540 năm, những tấm bia đề danh tiến sĩ đầu tiên đã được vua Lê Thánh Tông cho khởi dựng vào năm 1484, nhằm tôn vinh các nhà khoa bảng đỗ đạt. Trải qua hơn nửa thiên niên kỷ tồn tại với nhiều thăng trầm của lịch sử, số lượng bia đề danh tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám hiện còn 82 bia, ghi danh 1.304 vị tiến sĩ.
Đây không chỉ là kho sử liệu quý giá về lịch sử, văn hóa, xã hội và giáo dục khoa cử Việt Nam thời quân chủ mà còn là những tác phẩm nghệ thuật tạo hình độc đáo, nơi các nghệ nhân chế tác đá gửi gắm nhiều thông điệp ý nghĩa.
Trong số các hoa văn và họa tiết đã được sử dụng để trang trí trên trán bia và diềm bia tiến sĩ, hình tượng rồng luôn được dành một vị trí hết sức trang trọng.
Chia sẻ về quá trình thực hiện triển lãm, ông Trương Quốc Toàn - Trợ lý Giám đốc của Cơ quan Hợp tác vùng Thủ đô Paris tại Việt Nam, phụ trách thiết kế trưng bày chia sẻ: “Nhiều thế kỷ đã trôi qua, mỗi tấm bia đều phải hứng chịu rất nhiều tác động bất lợi của thời tiết như nắng, mưa, sương, gió khiến cho mặt bia bị bào mòn khá nhiều, các họa tiết đều ít nhiều bị che phủ sau lớp bụi của thời gian. Song nhờ có kỹ thuật rập thác bản, các nhà nghiên cứu tìm lại được không chỉ những bài văn bia chứa đựng nhiều thông tin hữu ích mà còn phát hiện hàng loạt hoa văn, họa tiết hết sức tinh xảo. Các tác phẩm được giới thiệu tại trưng bày đều được thể hiện trên nguyên tắc tôn trọng những đường nét nguyên bản trên bia tiến sĩ. Từ đó giúp cho người xem hình dung rõ hơn sự tài hoa và điêu luyện của những nghệ nhân chế tác đá đã dành trọn tâm huyết tạo nên những tác phẩm điêu khắc thực sự ấn tượng”.
Các hoa văn, họa tiết rồng xuất hiện rõ nét trên trán bia tiến sĩ được tạo tác trong đợt dựng bia năm 1653, trong số đó có rất nhiều bia được truy dựng bởi liên quan đến các khoa thi trước đó hàng chục năm.
Kể từ thời điểm này, hình ảnh rồng chầu mặt trời mây lửa thường xuyên hiện diện trên các trán bia. Tuy nhiên, nếu như đợt dựng bia năm 1653 thể hiện hình rồng theo hướng tả thực thì kể từ đợt dựng bia năm 1717 trở đi, hầu hết các hình tượng rồng đều được các nghệ nhân tạo tác theo những cách thể hiện hết sức đa dạng, thoát ly hoàn toàn khỏi những khuôn mẫu thông thường. Thậm chí có cả những phiên bản rồng hóa mây, rồng hóa lửa hay rồng hóa cây lá.
Tiếp tục nghiên cứu
Các chuyên gia đang tiếp tục nghiên cứu và đặt ra giả thuyết vào giai đoạn 1717 đã có sự giao lưu văn hóa Đông – Tây, ảnh hưởng đến ngôn ngữ trong nghệ thuật điêu khắc, nghệ thuật hình họa của Việt Nam.
Chia sẻ về ý nghĩa triển lãm “Hình tượng rồng trên bia tiến sĩ”, Giám đốc Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám Lê Xuân Kiêu cho biết, đây là bước tiếp nối của triển lãm “Bia đá kể truyện” năm 2022.
Nếu như triển lãm “Bia đá kể truyện” năm 2022 tập trung vào nội dung, khai thác những giá trị về mặt lịch sử, văn hóa thì triển lãm này đã khai thác những giá trị về mỹ thuật như họa tiết, hoa văn rồng. Ngoài việc tôn vinh giá trị bia tiến sĩ, triển lãm còn tôn vinh những nghệ nhân làm nên những họa tiết, hoa văn để công chúng có thể chiêm ngưỡng trong trưng bày.
Đánh giá cao phương thức trưng bày của triển lãm, TS Trần Hậu Yên Thế - Giảng viên Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật, Đại học Quốc gia Hà Nội nhận định, trên thế giới cũng có các dạng bia tiến sĩ nhưng chỉ ở Việt Nam công chúng mới thấy được sự phong phú của hình tượng rồng.
Triển lãm “Hình tượng rồng trên bia tiến sĩ” không chỉ giúp khách tham quan thấy được nét đặc sắc của di sản mà còn thấy được các giá trị của biểu tượng rồng trong văn hóa của người Việt. Đặc biệt, triển lãm lần này đã kết hợp những tiềm năng văn hoá, lịch sử của di tích với công nghệ hiện đại để trưng bày. Điều này giúp cho người xem, nhất là giới trẻ dễ tiếp cận, góp phần phát triển công nghiệp văn hóa”.
