Giáo dục đại học đón làn gió tự chủ mới

Không chỉ mở rộng quyền tự chủ cho các cơ sở, Luật còn nhấn mạnh yêu cầu minh bạch, trách nhiệm giải trình, kiểm soát quyền lực, hướng tới mục tiêu nâng cao chất lượng đào tạo, nghiên cứu khoa học và năng lực hội nhập quốc tế.

Nhiều điểm đột phá mang tính hệ thống

Theo Bộ GD&ĐT, Luật Giáo dục đại học (sửa đổi) đã thể chế hóa kịp thời các chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục đào tạo, đồng thời khắc phục những bất cập của luật hiện hành. Luật tập trung kiện toàn hệ thống giáo dục đại học, nâng cao năng lực quản trị, tăng tính chỉ huy thống nhất và hiệu quả quản lý Nhà nước trong toàn hệ thống.

Theo các chuyên gia giáo dục, Luật sửa đổi lần này tạo hành lang pháp lý đồng bộ, hiện đại và cởi mở hơn cho các cơ sở giáo dục đại học. Các điểm đột phá tập trung vào đầu tư có trọng tâm, trọng điểm; phát triển hệ thống liên thông hiện đại; tăng quyền tự chủ về đào tạo, nghiên cứu khoa học và hợp tác quốc tế.

Luật cũng đưa ra nhiều chính sách mới nhằm thu hút đội ngũ nhà khoa học xuất sắc, hỗ trợ trực tiếp người học và loại bỏ tình trạng kiểm định mang tính hình thức. Những bất cập lâu nay về liên thông giữa các trình độ đào tạo, đặc biệt trong các ngành đào tạo chuyên sâu như khoa học sức khỏe, được tháo gỡ đáng kể. Cơ cấu tổ chức của các cơ sở giáo dục đại học, nhất là đối với các trường tư thục, phân hiệu và địa điểm đào tạo, cũng được điều chỉnh cho phù hợp với mô hình chính quyền địa phương 2 cấp.

Một điểm nhấn quan trọng khác là việc Luật lần đầu bổ sung quy định về tự do học thuật và liêm chính khoa học. Đây được xem là nền tảng để xây dựng môi trường học thuật lành mạnh, thúc đẩy sáng tạo và nâng cao chất lượng nghiên cứu khoa học trong các trường đại học.

Bên cạnh đó, Luật khuyến khích phát triển mô hình giáo dục đại học số, thúc đẩy học tập suốt đời, tích hợp và liên thông giữa các trình độ đào tạo. Mục tiêu là hiện đại hóa chương trình, học liệu và phương thức đào tạo, qua đó thu hẹp khoảng cách giữa đào tạo và nhu cầu thực tiễn của thị trường lao động.

Về chính sách đầu tư, Luật quy định đầu tư cho các cơ sở giáo dục đại học đạt chuẩn, nâng chuẩn tiến tới các ngành, lĩnh vực đạt tầm cỡ quốc tế; hình thành các đại học xuất sắc dẫn dắt hệ thống; bảo đảm nguồn lực cho toàn hệ thống giáo dục đại học. Đồng thời, mở rộng, đa dạng hóa nguồn lực và bảo đảm công bằng giữa các chủ thể tham gia hoạt động giáo dục đại học; tạo cơ chế, chính sách đột phá để huy động mọi nguồn lực, kiến tạo môi trường phát triển, sân chơi cạnh tranh bình đẳng giữa công lập và tư thục.

Luật cũng mở hành lang, cơ chế chính sách thu hút đội ngũ cán bộ, giảng viên giỏi; chính sách hỗ trợ sinh viên từ đại học đến sau đại học; tạo cơ chế chính sách đột phá huy động mọi nguồn lực, khơi dậy tiềm năng, kiến tạo môi trường sáng tạo, sân chơi cạnh tranh bình đẳng cho các bên liên quan tham gia hoạt động giáo dục đại học.

Về Luật Giáo dục đại học sửa đổi năm 2025, GS.TS Nguyễn Tiến Thảo - Vụ trưởng Vụ Giáo dục đại học (Bộ GD&ĐT) cho rằng, có 4 điểm mới mang tính then chốt. Thứ nhất, mở rộng phạm vi và đối tượng áp dụng, bảo đảm điều chỉnh thống nhất các chủ thể tham gia hoạt động giáo dục đại học, qua đó nâng cao hiệu lực quản lý Nhà nước. Thứ hai, đổi mới quản trị đại học theo hướng tinh gọn, giảm thủ tục hành chính, chuyển từ kiểm soát đầu vào sang quản lý theo chuẩn và giám sát quy trình. Thứ ba, nâng tầm vai trò của các cơ sở giáo dục đại học trong phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, tạo cơ sở pháp lý cho thương mại hóa kết quả nghiên cứu. Thứ tư, đổi mới cơ chế tài chính, xác định rõ vai trò chủ đạo của ngân sách Nhà nước trong đầu tư cho giáo dục đại học.

Kỳ vọng tạo chuyển biến thực chất

Một trong những nội dung được các cơ sở giáo dục đại học đặc biệt quan tâm là việc Luật xác lập quyền tự chủ như một quyền pháp định, không còn phụ thuộc vào mức độ tự chủ tài chính. Theo đó, các trường được trao quyền tự chủ toàn diện trên các lĩnh vực học thuật, tổ chức bộ máy, nhân sự, tài chính, nghiên cứu khoa học và hợp tác quốc tế.

Tuy nhiên, Luật đồng thời quy định rõ tự chủ phải đi đôi với trách nhiệm giải trình. Khi Nhà nước chuyển từ tiền kiểm sang hậu kiểm, các cơ sở giáo dục đại học có nghĩa vụ công khai, minh bạch thông tin, bảo đảm liêm chính học thuật và chất lượng đào tạo. Cách tiếp cận này đã thay đổi quan niệm “tự chủ là tự lo”, hướng tới mô hình Nhà nước và nhà trường đồng hành phát triển giáo dục đại học.

Luật cũng xác định vai trò của các trường đại học là trung tâm của hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia, đòi hỏi sự gắn kết chặt chẽ giữa nhà trường – DN – địa phương trong đào tạo, nghiên cứu và chuyển giao tri thức. Các chính sách đầu tư đột phá nhằm hình thành các đại học xuất sắc, dẫn dắt hệ thống, nâng chuẩn đào tạo đạt tầm quốc tế được kỳ vọng sẽ tạo động lực cạnh tranh lành mạnh giữa các cơ sở giáo dục công lập và tư thục.

GS.TS Phạm Hồng Chương - nguyên Giám đốc Đại học Kinh tế Quốc dân nhận định, Luật Giáo dục đại học (sửa đổi) sẽ tạo luồng sinh khí mới cho toàn hệ thống. Với những trường đã thực hiện tự chủ hiệu quả, các quy định mới không gây xáo trộn lớn. Ngược lại, với những trường chưa đủ điều kiện, Luật mở ra không gian để từng bước triển khai tự chủ trên cơ sở có sự đầu tư trọng điểm của Nhà nước, hướng tới tự chủ học thuật bền vững. Khi đó, ngân sách Nhà nước sẽ đầu tư có trọng điểm, tạo điều kiện để cơ chế tự chủ phát huy tại các trường chưa thể “tự lo”.

Tuy vậy, các chuyên gia chỉ ra rằng, quá trình triển khai Luật Giáo dục đại học (sửa đổi) vẫn đặt ra không ít thách thức. Quyền tự chủ của các trường đại học công lập hiện còn chịu sự chi phối của nhiều luật liên quan đến đơn vị sự nghiệp công lập, tài chính và tài sản công. Bên cạnh đó, cơ chế thu hút giảng viên và chuyên gia nước ngoài, dù đã được luật hóa về mặt chủ trương, vẫn cần hướng dẫn cụ thể để tháo gỡ vướng mắc về thủ tục.

Trong bối cảnh giáo dục đại học đang đứng trước yêu cầu đổi mới mạnh mẽ để đáp ứng thị trường lao động và quá trình chuyển đổi số quốc gia, Luật Giáo dục đại học (sửa đổi) năm 2025 được xem là “đòn bẩy” thể chế quan trọng, tháo gỡ nhiều điểm nghẽn tồn tại suốt thời gian dài. Dư luận và các nhà quản lý giáo dục kỳ vọng, Luật sẽ khắc phục tình trạng tự chủ chưa thực chất của giai đoạn trước, thiết lập đầy đủ quyền tự chủ gắn với trách nhiệm giải trình. Khi được triển khai đồng bộ bằng các nghị định và thông tư hướng dẫn, Luật góp phần nâng cao chất lượng giáo dục đại học, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước và hội nhập quốc tế trong giai đoạn mới.