Trung tâm tôn giáo, vị trí phòng thủ quân sự
Từ ngày 19/5 đến ngày 16/8/2023, Viện Nghiên cứu Kinh thành đã phối hợp với các cơ quan của tỉnh Thanh Hóa tiến hành “Khai quật di tích chùa Am Các, xã Định Hải, thị xã Nghi Sơn, tỉnh Thanh Hóa”.
Đây là cuộc khai quật lần thứ hai di tích chùa Am Các, tập trung trong phạm vi kiến trúc Nội tự (tường bao) với diện tích trên 3.000m2.
Theo Viện Nghiên cứu Kinh thành, kết quả khai quật năm 2023 đã xác định được 19 di tích, bao gồm 14 di tích nền móng kiến trúc, 2 di tích tường bao, 2 di tích tường ngăn và 1 di tích rãnh nước và hàng nghìn di vật có chất liệu và chức năng khác nhau, là bằng chứng chân thực để xác định niên đại di tích chùa Am Các từ thời Trần, thế kỷ XIV đến thời Lê Trung hưng, thế kỷ XVII - XVIII. Am Các có thể vừa là trung tâm tôn giáo, vừa là vị trí phòng thủ quân sự ven biển quan trọng, tồn tại lâu dài trong lịch sử các triều đại phong kiến Việt Nam.
Cụ thể, căn cứ vào những hiện vật còn lại trong khu vực chùa Am Các như hiện vật liên quan đến tôn giáo (tượng Phật bằng đá, chân tảng đá hoa sen, bàn thờ đá); những địa danh và di tích liên quan đến tôn giáo: (Khe Mõ có mõ đá, chuông đá; Tảng/phiến đá khắc hình tượng Phật); đặc biệt là 19 di tích phát hiện trong hố khai quật với các tòa ngang dãy dọc, quy mô lớn, có bộ mái với những đầu đao cong, các phù điêu, tượng rồng, diềm mái, có thể khẳng định chắc chắn rằng, di tích kiến trúc chùa Am Các có lịch sử phát triển 4 - 5 thế kỷ. Dù ra đời vào thời điểm nào, thì đây vẫn là một trung tâm tôn giáo tín ngưỡng lớn, không chỉ cho Tĩnh Gia, Thanh Hóa mà với cả nước.
Bên cạnh đó, kết quả điều tra thám sát và khai quật khảo cổ học cho đến nay đều có chung nhận định rằng, chùa Am Các bên cạnh vai trò là một trung tâm tôn giáo, còn là vị trí như một tiền đồn trong hệ thống phòng vệ quân sự thời Trần nhằm đối phó với nguy cơ xâm lược từ phía biển vào và từ phía Nam ra.
Kết quả khai quật đã phát hiện được số lượng khá lớn đồ gốm sứ, mặt bằng kiến trúc thời Trần có thể hình chữ “Công”, cống thoát nước xây bằng gạch chữ nhật thời Trần, các bó nền kiến trúc sử dụng chất liệu tại chỗ (đá mồ côi) và kỹ thuật xây dựng mang truyền thống thời Trần và đặc biệt là di tích tường bao/nội-ngoại tự và những bức tường ngăn không gian chức năng của thành trong/nội tự, cùng với loại đá và kỹ thuật xây dựng như các kiến trúc, đã minh chứng cho sự tồn tại của kiến trúc nhà Trần ở đây. Do vậy, Am Các có thể là một loại hình tiêu biểu của một thành phòng ngự trong chiến lược biển của Nhà Trần.
Đánh giá chi tiết, phục vụ quy hoạch
Tại Hội nghị, các chuyên gia đánh giá cao kết quả khai quật tại Am Các. Phó Cục trưởng Cục Di sản Trần Đình Thành cho rằng: Kết quả của cuộc khai quật đã góp phần cung cung cấp những cơ sở khoa học cho công tác quy hoạch, bảo tồn và phát huy giá trị khu di tích chùa Am Các trong tương lai, phục vụ cho chiến lược phát triển văn hóa, du lịch và kinh tế của địa phương. Sau khi cuộc khai quật kết thúc, chính quyền địa phương cần tiếp tục phối hợp với các nhà khoa học, có kế hoạch triển khai phát huy giá trị di tích một cách bài bản, theo đúng các quy định.
“Hiện nay có nhiều ý tưởng về các hạng mục trong công trình để phát huy giá trị. Trên cơ sở các kết quả khai quật, việc xây mới ngôi chùa mới có thể làm bên ngoài nền móng khảo cổ để vừa bảo vệ được di tích khai quật, phục vụ cho nghiên cứu lâu dài, đảm bảo nguyên tắc về bảo tồn di sản” – ông Trần Đình Thành cho biết thêm.
Trước mắt, khu vực khảo cổ học di tích chùa Am Các sẽ được lấp lại để phục vụ cho công tác bảo tồn. Vì vậy, lãnh đạo Cục Di sản văn hoá đề nghị, chính quyền địa phương và các ban ngành cần hoàn thiện hồ sơ di sản; gìn giữ, phát huy các hiện vật đã được khai quật. Bên cạnh đó, PGS. TS Bùi Mình Trí - Viện trưởng Viện Nghiên cứu kinh thành đề nghị lãnh đạo xã, Sở VH&TTDL tỉnh Thanh Hoá xem xét đầu tư số hoá 3D di tích để gìn giữ giá trị gốc của di tích; phục vụ quá trình tuyên truyền, giới thiệu, phát huy giá trị của chùa Am Các.
Phát biểu kết luận Hội nghị, Phó Bí Thư Thường trực Thị uỷ Nghi Sơn Trương Bá Duyên cho hay: Để tiếp tục làm rõ quy mô, lịch sử, tính chất chùa Am Các, thời gian tới đề nghị, Viện Nghiên cứu kinh thành khẩn trương chỉnh lý, nghiên cứu, đánh giá, giá trị, lập hồ sơ khoa học giá trị di tích, di vật; có so sánh với hệ thống di tích kiến trúc Việt Nam, làm cơ sở lập quy hoạch di tích.
Phó Bí Thư Thường trực Thị uỷ Nghi Sơn Trương Bá Duyên đề nghị BQL Dự án lập dự toán bộ sung để bố trí kinh phí số hoá di tích; Chính quyền địa phương cần thực hiện tốt chức năng quản lý nhà nước tại di tích chùa Am Các để bảo vệ, giữ gìn, phát thuy tốt các giá trị; phấn đấu xếp hạng chùa Am Các là di tích quốc gia trong thời gian tới.
