Một góc câu chuyện tái thiết đô thị hiện đại

1. Nắng hửng sau mưa là cuộc hẹn đàm đạo chuyện Hà Nội của hội giáo chức già Hà thành chúng tôi lại “hội ngộ” nơi quán trà đá trước cổng Hoàng thành Thăng Long. Nước mưa đọng trên tán cây cổ thụ già thi thoảng vẫn giọt xuống những mái đầu pha khói sương, nhưng câu chuyện về phường phố ngày mưa bão không thôi râm ran, chở theo suy tư của những người đã đi gần trọn cuộc đời cùng Hà Nội.

Lần này là ông bạn mấy chục năm đứng trên bục giảng dạy môn Địa lý lên tiếng trước: theo thống kê của Công ty TNHH MTV Thoát nước Hà Nội, chỉ trong 2 tiếng đồng hồ mưa lớn, lượng mưa đo được ở nhiều điểm đã vượt ngưỡng 100mm, khiến các điểm úng ngập xuất hiện. Phần lớn các điểm này là “vùng trũng” đã nhiều lần được nhắc đến như: Phan Bội Châu - Lý Thường Kiệt, Trường Chinh, Nguyễn Xiển, Phạm Văn Đồng, Đại lộ Thăng Long… “Ngập không chỉ vì mưa quá to, mà còn vì khả năng tiêu thoát nước của hệ thống hạ tầng hiện nay đã chạm ngưỡng” - ông bạn tôi giọng chắc nịch.

Thì đúng! Hệ thống thoát nước Hà Nội được thiết kế từ những năm 1980 - 1990, chủ yếu phục vụ khu vực nội thành cũ với công suất tính toán cho lượng mưa khoảng 300mm trong 2 ngày. Trong khi đó, hiện nay nhiều trận mưa chỉ trong 2 - 3 giờ đã đạt lượng tương đương. Rồi cùng với quá trình đô thị hóa nhanh, bê tông hóa mặt đất, diện tích thấm nước tự nhiên giảm mạnh, khiến mỗi khi mưa lớn, nước đổ về cùng lúc không kịp rút, gây ngập cục bộ… Không chỉ các khu vực cũ, mà nhiều khu đô thị mới hiện đại cũng mưa xuống là ngập. Còn nhớ một chuyên gia về hạ tầng đô thị từng phân tích: một khu đô thị mới chỉ đẹp khi nhìn từ trên cao, nhưng hệ thống hạ tầng ngầm như thoát nước, thu gom nước mưa, nước thải lại không tương thích với hạ tầng chung của TP. Đó là vấn đề mà Hà Nội cần nhìn nhận nghiêm túc.

2. Quả là nếu xem mỗi cơn mưa như một “phép thử” cho sức chịu đựng của đô thị, thì có vẻ Hà thành dường như đã “quá tải”. Ách tắc giao thông, hư hại tài sản, ô nhiễm môi trường… đã phô ra sự mất cân đối trong cấu trúc phát triển đô thị: dân số tăng nhanh nhưng hạ tầng kỹ thuật không kịp mở rộng; đất trống, hồ ao bị thu hẹp nhường chỗ cho nhà cao tầng; mạng lưới cống rãnh chưa được đầu tư đồng bộ.

Các chuyên gia đô thị đã phân tích, theo Quy hoạch thoát nước Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050, hệ thống thoát nước nội thành được chia thành 4 lưu vực: Tô Lịch, tả sông Nhuệ, hữu sông Nhuệ và Long Biên. Sau gần 1 thập kỷ triển khai quy hoạch, Hà Nội mới hoàn thiện tương đối đồng bộ hệ thống thoát nước lưu vực sông Tô Lịch với diện tích 77,5km², đủ năng lực đáp ứng lượng mưa khoảng 310mm/2 ngày. Tuy nhiên, với tốc độ đô thị hóa lớn, TP đã phát triển rộng ra phía ngoài sông Tô Lịch nên hệ thống thoát nước không theo kịp.

TP cũng đầu tư kinh phí lớn cho dự án thoát nước Hà Nội giai đoạn 1, giai đoạn 2 nhưng chưa đồng bộ. Khu vực Hà Nội mở rộng, tức phía Tây sông Tô Lịch nằm ở lưu vực giữa sông Nhuệ và sông Tô Lịch, hầu hết công trình thoát nước chưa hoàn thiện. Các hồ điều hòa đã có nhưng bố trí không hợp lý hoặc chưa đưa vào khai thác. Các trạm bơm dọc sông Nhuệ hoạt động gần như không hiệu quả khi mưa lớn... Thêm vào đó, biến đổi khí hậu với những hình thái mưa cực đoan ngày càng xuất hiện thường xuyên hơn. Nước mưa dâng cao, rác thải trôi đầy cống rãnh, kênh mương bị lấn chiếm, dòng chảy bị cản trở…, tất cả cộng hưởng thành vòng luẩn quẩn của đô thị.

3. Ông bạn tôi bằng vẻ mặt đầy tâm huyết mà rằng: “Các chuyên gia đã chỉ ra rồi, giải pháp căn cơ cho thoát nước Hà Nội không chỉ là mở rộng cống hay thêm hồ điều hòa, mà là thay đổi cách tư duy về đô thị. Thủ đô cần hướng tới một “đô thị thích ứng” - nơi hạ tầng kỹ thuật được quy hoạch đồng bộ với không gian xanh, mặt nước và các giải pháp công nghệ thông minh”.

Việc cần làm là khôi phục và phát triển hệ thống hồ, kênh, mương như những “lá phổi” điều tiết nước tự nhiên. Lấp ao, san hồ để đất xây dựng cần được kiểm soát nghiêm ngặt. Mỗi hồ điều hòa không chỉ là nơi chứa nước mưa tạm thời mà còn góp phần cải thiện khí hậu đô thị. Việc cần làm là sớm hoàn thiện hệ thống thoát nước đồng bộ ở các lưu vực lớn, đặc biệt là khu vực phía Tây (Cầu Giấy, Nam Từ Liêm, Hà Đông) và phía Bắc sông Hồng. Các tuyến cống, trạm bơm, hồ điều tiết cần được thiết kế với công suất lớn hơn, phù hợp với lượng mưa cực đoan hiện nay. Việc cần làm nữa là ứng dụng công nghệ số trong quản lý thoát nước và cảnh báo ngập...

Hà Nội đang đứng trước thời cơ lớn để làm mới mình khi đang triển khai Quy hoạch Thủ đô thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050. Đây là cơ hội để tái cấu trúc đô thị từ gốc, đặt hạ tầng kỹ thuật làm nền tảng cho phát triển bền vững, tái thiết đô thị gắn với cải tạo hạ tầng ngầm. Ngập nước không phải là “số phận” của đô thị lớn. Tokyo, Seoul hay Bangkok từng đối mặt với tình trạng tương tự, nhưng bằng việc quy hoạch bài bản, đầu tư hạ tầng ngầm và quản lý thông minh, họ đã từng bước kiểm soát được tình trạng ngập úng đô thị. Hà Nội với truyền thống nghìn năm và khát vọng trở thành Thành phố văn hiến - văn minh - hiện đại cũng cần một chiến lược dài hơi như vậy.

TP đã đặt mục tiêu đến năm 2030, tỷ lệ úng ngập trong khu vực nội đô giảm trên 80%, không để xảy ra ngập sâu kéo dài. Để đạt được điều đó, cần sự vào cuộc mạnh mẽ từ chính quyền, DN và người dân: đẩy nhanh tiến độ các dự án thoát nước, kiểm soát xây dựng trái phép trên hành lang thoát nước, nâng cao ý thức bảo vệ môi trường, khuyến khích mô hình nhà ở, khu đô thị xanh, thấm nước tự nhiên. “Một TP hiện đại không chỉ được đo bằng những tòa nhà cao, mà còn ở khả năng “thở” và “hấp thu” của nó, tức là cách đô thị ứng xử với tự nhiên. Khi Hà Nội biết “sống cùng nước”, biết tận dụng nước mưa, điều tiết dòng chảy, thì ngập úng sẽ không còn là ám ảnh” - ông bạn già đầy niềm tin.

Bão số 10 đã qua, bão số 11 đã dừng chân, Hà Nội đã thể hiện rõ những nỗ lực trong giải tỏa ngập úng, bảo đảm sự an toàn cho hạ tầng giao thông và đời sống người dân. Song mỗi cơn mưa lớn là một lời nhắc nhở để Hà Nội nhìn lại mình - từ quy hoạch, hạ tầng đến lối sống đô thị. Đã đến lúc Thủ đô cần bước sang một giai đoạn mới trong quản lý và phát triển: tái thiết không chỉ để “chống ngập”, mà để kiến tạo một không gian sống bền vững, an toàn, thích ứng với biến đổi khí hậu.