Đền Cờn, hay còn được biết đến với tên gọi đền Mẫu Cờn (phường Quỳnh Phương, thị xã Hoàng Mai) là một trong bốn ngôi đền có tuổi đời hàng nghìn năm và linh thiêng bậc nhất xứ Nghệ. Từ cổ chí kim vẫn lưu truyền, nhắc rằng “Nhất Cờn, nhì Quả, tam Bạch Mã, tứ Chiêu Trưng”, trong đó đền Chiêu Trưng nay thuộc địa phận tỉnh Hà Tĩnh, ba ngôi đền còn lại ở Nghệ An, thì đền Cờn được xem là ngôi đền văn hóa, lịch sử, tâm linh số 1 tại Nghệ An.
Đền Cờn Trong nằm trên gò Diệc, hướng mặt sông Hoàng Mai, thờ Tứ vị Thánh nương Nam Hải Đại càn Quốc gia. Theo thần phả tại đền và một số tài liệu lịch sử như: Đại Việt sử ký toàn thư, Đại Nam nhất thống chí, Tứ vị Thánh nương Nam Hải Đại càn Quốc gia là bà Thái hậu Dương Nguyệt Quả, 2 công chúa Triệu Nguyệt Khiêu, Triệu Nguyệt Hương (con vua Tống Độ Tông) và bà nhũ mẫu (Trung Quốc). Năm Thiệu Bảo thứ nhất (1279), do quân Tống thất bại trong trận chiến Tống - Nguyên, vua Tống Đế Bính cùng quan quân nhảy xuống biển tự vẫn. Thái hậu và 2 công chúa vì thương tiếc nhà Vua cũng nhảy xuống biển tự vẫn theo, thân xác trôi dạt đến cửa Cờn (Nghệ An). Người dân nơi đây đã vớt lên chôn cất và thờ tại đền Cờn.
Cũng có một số thuyết khác nói rằng, Tứ vị Thánh nương gồm Thái hậu Dương Nguyệt Quả, Quách Thị hoàng hậu, cùng hai công chúa Nguyệt Khiêu, Nguyệt Hương, lại có tích khác cho rằng, Tứ vị Thánh nương là Thái hậu và 3 công chúa. Tuy mỗi câu chuyện có những tình tiết khác nhau, nhưng tất cả đều ẩn chứa sự linh thiêng, huyền bí, là nguồn gốc để hình thành nên giá trị tâm linh độc đáo nơi đây. Các bà thường hiển linh về giúp Nhân dân trong vùng. Sau các bà được vua Trần Anh Tông phong làm Đại càn Quốc gia Nam Hải tứ vị Thánh nương. Vua Trần Thái Tông, vua Lê Thánh Tông, vua Quang Trung khi đi đánh trận đều qua đền lập đàn tế lễ, cầu xin Tứ vị Thánh nương phù hộ cho quân Việt Nam thắng trận.
Ngôi đền này có thế đứng giống đầu chim phượng hoàng với hai cánh phượng là hai đồi cát nhô cao giăng dài nằm ngay phía sau đền, hai mắt phượng là giếng Đò, giếng Đình nằm trên hai ngọn đồi này. Đền Cờn Trong được xây dựng vào thời Trần, phát triển quy mô lớn ở thời Lê, trùng tu nhiều ở thời Nguyễn, bởi vậy, di tích mang đậm phong cách văn hóa cuối Lê đầu Nguyễn.
Trải qua thời gian, ngôi đền hiện chỉ còn tòa Nghi môn, Chính điện, Trung điện, Hạ điện và tòa ca vũ. Qua cổng đền vào sân, bước lên 10 bậc đá sẽ tới tòa Nghi môn. Đây là một tòa nhà hình chữ công bề thế, gồm có hai tầng, 8 mái, liền tiếp sau nó là Chính điện, Trung điện và Hạ điện. Toà ca vũ với ba gian chính và hai gian phụ cũng to rộng, bề thế, có đề tài trang trí đa dạng.
Quy mô đền Cờn Trong tuy không lớn, nhưng hội tụ nhiều nét văn hoá đặc sắc, từ vật liệu xây dựng cho đến các đường nét chạm khắc, tạo hình… Tất cả cho thấy trình độ tay nghề điêu luyện của người xưa. Tại đây còn lưu giữ 142 hiện vật quý giá. Ngoài các loại bằng sắc, câu đối, đại tự, đồ tế khí: kiệu, tàn lọng, đồ ngà, đồng..., còn có bia đá 2 mặt cao 1,6m, rộng 1,2m dựng năm 1665, chuông đồng đúc năm Cảnh Hưng (1752) nặng 300 kg, 28 pho tượng đá và nhiều tượng gỗ thời Lê.
Năm 1993, đền Cờn được công nhận là Di tích Lịch sử Văn hóa cấp Quốc gia. Năm 2017, Lễ hội đền Cờn được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Lễ hội đền Cờn năm 2024 sẽ diễn ra trong 3 ngày từ 28/2-1/3 (19 đến 21 tháng Giêng) với nhiều hoạt động văn hóa tâm linh đặc sắc, tiêu biểu.
Dịp này, thị xã Hoàng Mai cũng trưng bày 12 gian hàng các sản phẩm OCOP của địa phương. Ban Tổ chức lễ hội đền Cờn thông tin, năm 2024 là lần đầu tiên lễ hội tổ chức trưng bày các sản phẩm OCOP tiêu biểu của các địa phương trên địa bàn thị xã. Các mặt hàng được niêm yết giá rõ ràng trên nhãn sản phẩm, bao bì, dán tem truy xuất nguồn gốc. Ban Tổ chức cũng thiết kế các gian hàng với những chất liệu gần gũi vừa thân thiện với môi trường, vừa tạo điểm nhấn trong không gian lễ hội.
Với người dân địa phương nói riêng, du khách thập phương nói chung, đến hẹn lại lên, cứ vào dịp lễ hội đền Cờn được tổ chức, để họ được chiêm bãi cầu mong những điều tốt đẹp cho cuộc sống, gia đình và cũng là dịp để trải nghiệm các hoạt động lễ và hội đặc sắc vốn có, những nét riêng của đền Cờn – ngôi đền gắn liền với lịch sử, văn hóa, một di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia đặc biệt.
