Nghịch lý thùng rác phân loại bị... bỏ quên

Những thùng rác bị lãng quên

Trên nhiều tuyến phố lớn ở Hà Nội như Nguyễn Chí Thanh, Trần Duy Hưng, Láng Hạ, Xã Đàn, Lê Duẩn, Hai Bà Trưng, Khuất Duy Tiến…, không khó để phát hiện ra hàng trăm thùng rác công nghệ được lắp đặt để phục vụ việc phân loại rác tại nguồn cho người dân đồng thời nâng cao ý thức và hiệu quả xử lý rác thải. Tuy nhiên, nhiều mắt xích trong quá trình vận hành đang bị bỏ ngỏ khiến cho những chiếc thùng này trở bị lãng quên, thậm chí nhiều thùng rác bị bỏ không trong khi những túi rác vẫn bị người dân vứt bỏ ngổn ngang ngay bên cạnh.

Theo phản ánh từ một số người dân sinh sống tại khu vực phường Thanh Xuân, Hà Nội, mặc dù có thùng rác phân loại đặt ngay trước cửa, nhiều hộ gia đình vẫn thản nhiên đổ rác bừa bãi. Bên trong, thay vì được phân loại, chúng chứa một mớ hỗn độn từ vỏ chai nhựa, hộp xốp đựng đồ ăn thừa, cho đến giấy ăn và khẩu trang đã qua sử dụng. Trớ trêu hơn, ngay bên cạnh chiếc thùng còn khá mới, một đống rác thải sinh hoạt lại được ai đó tiện tay vứt bừa xuống gốc cây, bốc mùi khó chịu.

Các chuyên gia môi trường nhận định, sự thiếu đồng bộ trong hạ tầng thu gom, sự không nhất quán trong quản lý khiến hiệu quả của các thùng rác này giảm sút nghiêm trọng. Các tuyến phố, khu dân cư được trang bị thùng rác công nghệ phục vụ cho việc phân loại rác tại nguồn nhưng nếu không có xe thu gom chuyên biệt và điểm xử lý rác phù hợp, thì việc phân loại chỉ là hình thức, không tạo được thói quen cho người dân. Ngoài ra, nhiều trường hợp rác dù được phân loại tại hộ gia đình nhưng bị xe thu gom gom chung, làm mất đi giá trị tái chế và giảm động lực thực hiện của người dân.

Phân tích vấn đề từ góc độ hạ tầng cơ sở có thể thấy không ít bất cập, đã và đang trở thành nguyên nhân dẫn đến việc thùng rác phân loại không được sử dụng đúng cách. Đầu tiên phải kể đến sự thiếu hụt về mặt hạ tầng bao gồm thùng rác có ngăn riêng biệt, xe thu gom chuyên dụng và các điểm tập kết rác phân loại hay nói cách khác là chưa có một hệ thống đồng bộ, mạnh mẽ từ khâu phân loại, thu gom đến xử lý cuối cùng làm gián đoạn chuỗi quản lý rác. Còn dưới góc nhìn quản lý, việc nhận thức của cộng đồng về phân loại rác vẫn còn hạn chế, phần lớn người dân chưa hiểu đầy đủ các loại rác tái chế, rác hữu cơ và rác thải còn lại, dẫn đến tâm lý phân loại rác là phiền hà, mất thời gian. Thêm vào đó, sự thiếu giám sát nghiêm ngặt cùng với chế tài xử phạt thấp và việc áp dụng chưa mạnh mẽ cũng khiến thói quen phân loại rác khó hình thành bền vững. Dù Luật sư Bùi Đình Ứng - Đoàn Luật sư TP Hà Nội cho rằng, chế tài đối với hành vi vứt rác không đúng nơi quy định được quy định rõ trong Luật Bảo vệ môi trường có hiệu lực từ đầu năm 2025. Tuy nhiên, với mức phạt từ 100.000 đồng đến 1 triệu đồng cho hành vi này là chưa đủ sức răn đe. Đó còn chưa kể, để có thể kiểm tra, giám sát và thực hiện việc xử phạt với hành vi vứt rác không đúng nơi quy định là điều không dễ.

Giải pháp bền vững để đánh thức thói quen phân loại rác

Các chuyên gia cho rằng, để đưa thói quen phân loại rác tại nguồn trở thành một phần của đời sống, cần có những giải pháp đồng bộ từ giáo dục, hạ tầng đến chính sách. Trước tiên, việc tăng cường giáo dục và tuyên truyền là yếu tố then chốt. Các chiến dịch giáo dục cần được triển khai tại trường học, khu dân cư và nơi công cộng, tập trung vào cách phân loại rác cụ thể. Chẳng hạn, chương trình của mGreen tại các trường Vinschool đã thu hút gần 10.000 học sinh tham gia thông qua các môn học và hoạt động ngoại khóa, giúp các em hiểu rõ lợi ích của phân loại rác. Các phương tiện truyền thông, đặc biệt là mạng xã hội, nên được tận dụng để lan tỏa thông điệp về bảo vệ môi trường. Những poster, bảng hướng dẫn trực quan tại các khu dân cư, công viên cũng là cách hiệu quả để nhắc nhở người dân. Về hạ tầng, cần bảo đảm hệ thống thu gom và xử lý rác đồng bộ.

Đầu tư vào thùng rác phân loại thông minh, tích hợp công nghệ như QR code để tích điểm khi phân loại đúng, là một giải pháp sáng tạo. Nestlé Việt Nam và mGreen đã triển khai mô hình này tại một số trường học và khu dân cư, đạt được kết quả tích cực. Bên cạnh đó, việc sử dụng các xe thu gom riêng biệt cho từng loại rác và xây dựng các trung tâm tái chế tại địa phương là cần thiết. Rác hữu cơ có thể được ủ thành phân compost hoặc làm thức ăn chăn nuôi, trong khi rác tái chế cần được đưa vào chuỗi cung ứng của các DN tái chế.

PGS.TS Nguyễn Thế Chinh - Phó Chủ tịch Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam cho biết, việc phân loại rác cần được thực hiện từ hộ gia đình, trường học, cơ quan cho đến nơi thu gom, tạo thành một hệ thống đồng bộ. Đơn cử như việc xe thu gom rác phân hủy sinh học có màu xanh, túi đựng và các thiết bị thu gom loại rác này cũng cần đồng nhất để dễ dàng phân biệt. “Công tác tổ chức cần có sự liên kết từ phân loại tại nguồn, thu gom, tập kết, vận chuyển đến xử lý” - chuyên gia này nhấn mạnh.

Các chuyên gia nhấn mạnh rằng, chính sách khuyến khích và chế tài cũng đóng vai trò quan trọng quyết định thành bại của chủ trương phân loại rác tại nguồn. Hiện nay chúng ta đã có Nghị định 45/2022/NĐ-CP, có hiệu lực từ ngày 1/1/2025, quy định xử phạt từ 500.000 đồng đến 1.000.000 đồng đối với các hộ gia đình không phân loại rác tại nguồn. Việc thực thi nghiêm nghị định này sẽ tạo động lực cho người dân thay đổi thói quen. Đồng thời, các địa phương có thể áp dụng cơ chế thu phí rác thải theo khối lượng hoặc thể tích đã phân loại, như kế hoạch của tỉnh Tuyên Quang với mức phí 370 đồng/kg rác từ năm 2025. Các chương trình khuyến khích, như giảm phí thu gom cho các hộ gia đình phân loại đúng, cũng là cách để thúc đẩy hành vi tích cực. Ngoài ra, chúng ta cũng cần có chính sách khuyến khích tái sử dụng và tái chế sáng tạo. Các hộ gia đình có thể được hướng dẫn tận dụng rác hữu cơ để làm phân bón tại nhà hoặc biến chai nhựa, hộp carton thành các vật dụng hữu ích. Vai trò của cộng đồng và DN cũng không thể thiếu. Các mô hình như “Trạm xanh di động - OU Green+ Tour” hay sự hỗ trợ từ các DN như Nestlé Việt Nam là minh chứng cho sức mạnh của sự hợp tác trong việc lan tỏa ý thức xanh.

Những thùng rác phân loại bị bỏ quên không chỉ là câu chuyện của hạ tầng hay ý thức, mà là bài toán cần sự đồng bộ từ chính sách, giáo dục và sự tham gia của toàn cộng đồng. Mỗi cá nhân, gia đình có thể bắt đầu từ những hành động nhỏ như sử dụng thùng rác phân loại tại nhà, tìm hiểu quy định địa phương và lan tỏa ý thức bảo vệ môi trường. Hành trình đưa phân loại rác trở thành thói quen tự nhiên không hề dễ dàng, nhưng với sự chung tay của tất cả, những thùng rác phân loại sẽ không còn là những góc phố bị lãng quên, mà trở thành biểu tượng của một lối sống xanh, bền vững cho thế hệ tương lai.