Những động lực quyết định vị thế của Việt Nam trong kỷ nguyên số

Tầm nhìn mới trong Dự thảo Báo cáo chính trị Đại hội XIV của Đảng khẳng định sự chuyển dịch chiến lược từ mô hình tăng trưởng dựa vào vốn, tài nguyên và lao động sang mô hình dựa trên tri thức, công nghệ, dữ liệu và sáng tạo - những động lực quyết định vị thế Việt Nam trong kỷ nguyên số.

Nếu như suốt hơn một thập kỷ qua, ba đột phá chiến lược là thể chế, hạ tầng và nguồn nhân lực đã dẫn dắt tiến trình phát triển đất nước, thì bước sang giai đoạn 2026-2030, Dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội XIV của Đảng bổ sung đột phá phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.

Đây là bước đổi mới và phát triển tư duy trong hoạch định phát triển của Đảng với lần đầu tiên khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và dữ liệu số được đưa vào mô hình phát triển kinh tế, thay cho mô hình dựa vào tài nguyên, vốn và lao động. Đột phá mới về khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số sẽ là nền tảng để phát triển nền kinh tế hiện đại và tri thức.

Đây là đột phá thứ tư song hành với ba đột phá hiện nay sẽ thúc đẩy cơ cấu lại nền kinh tế, đổi mới cấu trúc phát triển, hướng tới mô hình tăng trưởng dựa trên năng suất và công nghệ cao.

Động cơ của năng suất và tự chủ phát triển

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, khoa học công nghệ trở thành nguồn lực sản xuất và cạnh tranh chiến lược. Ở cấp độ quốc gia, năng lực làm chủ công nghệ quyết định năng suất các nhân tố tổng hợp (TFP) - chỉ số phản ánh sức sáng tạo nội sinh của nền kinh tế.

Phó Giáo sư-Tiến sĩ Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, nhận định: “Không có nền tảng khoa học công nghệ mạnh thì không thể nói đến độc lập tự chủ về phát triển. Công nghệ không chỉ nâng năng suất, mà còn quyết định khả năng tham gia chuỗi giá trị toàn cầu."

Thực tế, trong 10 năm qua, năng suất các nhân tố tổng hợp của Việt Nam đã tăng nhưng vẫn thấp hơn các nước ASEAN-4. Việc xác định khoa học-công nghệ là một trong các đột phá chiến lược mới nhằm bắt kịp trình độ công nghệ khu vực, phát triển công nghiệp mũi nhọn, tiến tới tự chủ công nghệ cốt lõi trong các lĩnh vực như năng lượng, vật liệu mới, bán dẫn và công nghệ sinh học. Chính vì vậy, đột phá về khoa học công nghệ sẽ trở thành “đầu kéo” của nền kinh tế. Chính phủ cần tạo dựng cơ chế, chính sách khuyến khích và hỗ trợ.

Linh hồn của mô hình tăng trưởng mới

Nếu khoa học công nghệ là "động cơ" thì đổi mới sáng tạo chính là "linh hồn" của mô hình tăng trưởng mới - nơi giá trị được tạo ra không chỉ từ sản phẩm vật chất mà còn từ ý tưởng, giải pháp và mô hình kinh doanh mới.

Chuyên gia kinh tế, Tiến sĩ Nguyễn Bích Lâm - nguyên Tổng cục trưởng Tổng cục Thống kê (nay là Cục Thống kê) đề xuất: “Để thúc đẩy và thực hiện thành công đổi mới sáng tạo, Chính phủ cần triển khai thực hiện đồng thời cả ba phương diện: đổi mới thể chế và quản trị, cải tiến phương thức điều hành, chính sách và quản lý công; đổi mới công nghệ, tạo ra sản phẩm, quy trình, dịch vụ mới; đổi mới xã hội và con người, khơi dậy tinh thần dám nghĩ, dám làm, dám khác biệt."

Hiện nay, nền kinh tế Việt Nam có hơn 3.000 doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo, 100 quỹ đầu tư mạo hiểm và hệ sinh thái đổi mới đang mở rộng mạnh mẽ. Tuy nhiên, theo đánh giá của Tiến sĩ Nguyễn Đức Kiên - nguyên Tổ trưởng Tổ tư vấn kinh tế của Thủ tướng: "Đổi mới sáng tạo ở Việt Nam vẫn nghiêng về phong trào, chưa gắn chặt với chiến lược phát triển doanh nghiệp. Cần coi đổi mới là tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh quốc gia và là thước đo hiệu quả của thể chế."

Dự thảo Báo cáo chính trị Đại hội XIV nhấn mạnh: phát triển hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia, hình thành các trung tâm đổi mới sáng tạo vùng, ngành và doanh nghiệp, thúc đẩy nguồn nhân lực sáng tạo và tạo hành lang pháp lý linh hoạt (sandbox) cho thử nghiệm công nghệ mới. Đây chính là phương thức để Việt Nam chuyển từ "ứng dụng sáng tạo" sang "sáng tạo gốc."

Cùng với khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số quốc gia được xem là "hạ tầng thế hệ mới" của phát triển. Chuyển đổi số không chỉ là việc số hóa quy trình, mà là chuyển đổi phương thức tổ chức, quản trị và sản xuất trên nền tảng dữ liệu.

Tiến sĩ Nguyễn Đức Kiên cho rằng chuyển đổi số là nền tảng thực thi thể chế hiện đại. Khi quản lý, sản xuất và tiêu dùng đều dựa trên dữ liệu, hình thành nền kinh tế số, bước khởi đầu của kinh tế tri thức."

Đến nay 100% bộ, ngành và địa phương đã có nền tảng dữ liệu quản lý; 70% dịch vụ công trực tuyến mức 4; thương mại điện tử chiếm 10% tổng bán lẻ hàng hóa. Nhưng như các chuyên gia cảnh báo, chuyển đổi số vẫn còn phân tán, thiếu tích hợp, và chưa trở thành động lực năng suất toàn xã hội.

Đưa chuyển đổi số quốc gia vào nhóm đột phá chiến lược thể hiện tư duy thể chế hóa công nghệ, biến công nghệ thành công cụ điều hành, dữ liệu thành tài nguyên, và công dân thành trung tâm của hệ thống số. Đây là hướng đi giúp hiện đại hóa nhà nước, minh bạch hóa xã hội và tăng cường năng lực cạnh tranh quốc gia.

Tiến sĩ Nguyễn Bích Lâm nhận định với chuyển đổi số biến dữ liệu trở thành nguồn tài nguyên mới và công nghệ trở thành đòn bẩy của phương thức sản xuất mới, thúc đẩy cải cách thể chế, nền kinh tế bước vào giai đoạn chuyển hóa sâu sắc cả về cấu trúc lẫn động lực phát triển.

Quá trình chuyển đổi số, số hóa nền kinh tế sẽ nâng cao hiệu quả sản xuất, quản trị và dịch vụ công, khi hầu hết các ngành, lĩnh vực - từ công nghiệp chế biến, tài chính, logistics đến nông nghiệp và hành chính công đều được số hóa mạnh mẽ. Chuyển đổi số giúp giảm chi phí giao dịch, tăng tốc độ xử lý thông tin, nâng cao năng suất lao động, mở rộng cơ hội tiếp cận thị trường toàn cầu cho doanh nghiệp Việt Nam, đặc biệt đối với khu vực tư nhân, doanh nghiệp vừa và nhỏ.

Có thể nói, việc Đảng xác định khoa học-công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là đột phá chiến lược mới mang tầm đột phá nền tảng bởi đột phá này vận hành đồng thời cả ba yếu tố của sức mạnh phát triển: tri thức - công nghệ - con người sáng tạo.

Chủ trương này không chỉ là sự điều chỉnh chiến lược, mà là tuyên bố về tầm nhìn phát triển mới của Việt Nam trong thế kỷ XXI với: Phát triển dựa vào nguồn lực vô hình - tri thức, sáng tạo và dữ liệu; tập trung kiến tạo nền kinh tế đổi mới sáng tạo, nơi công nghệ trở thành đòn bẩy thể chế; hướng tới Việt Nam hùng cường, thịnh vượng vào năm 2045, dựa trên trí tuệ Việt và năng lực tự chủ công nghệ.

Nền tảng cho thời kỳ phát triển mới

Đặt phát triển khoa học-công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia thành đột phá chiến lược mới trong Dự thảo Báo cáo chính trị Đại hội XIV không chỉ là sự bổ sung về chính sách mà là sự chuyển dịch về tư duy phát triển, thể hiện tầm nhìn của Đảng trước xu thế của thời đại số và kinh tế tri thức.

Nếu ba đột phá chiến lược truyền thống: thể chế, hạ tầng và nguồn nhân lực, tạo nền móng cho Việt Nam bước vào thời kỳ công nghiệp hóa, thì đột phá mới về chuyển đổi số chính là động lực nội sinh để đất nước bước sang giai đoạn hiện đại hóa toàn diện, nâng tầm vị thế quốc gia trong chuỗi giá trị toàn cầu. Khoa học công nghệ cung cấp động cơ cho năng suất và năng lực tự chủ.

Đổi mới sáng tạo mang lại linh hồn cho mô hình tăng trưởng mới còn chuyển đổi số kiến tạo hạ tầng của thời đại dữ liệu, nơi mọi hoạt động được dẫn dắt bởi tri thức và công nghệ.

Ba trụ cột này hợp thành "tam giác phát triển mới" của Việt Nam trong thế kỷ XXI - tam giác của tri thức, sáng tạo và chuyển đổi. Khi được triển khai đồng bộ, nó sẽ giúp tái cấu trúc mô hình tăng trưởng, nâng cao năng suất xã hội, và quan trọng hơn, giải phóng sức sáng tạo của con người Việt Nam - nguồn lực lớn nhất và bền vững nhất của dân tộc.

Đảng và Nhà nước xác định đột phá về khoa học-công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số không chỉ nhằm đuổi kịp thế giới, mà còn để tự định hình con đường phát triển của Việt Nam trong thời đại trí tuệ nhân tạo và kinh tế xanh. Đây là đột phá của tầm nhìn, của khát vọng và của bản lĩnh kiến tạo tương lai./.