Phóng viên điều tra giữa thời đại dữ liệu và AI

Thực trạng báo chí điều tra

Báo chí điều tra - thể loại từng được ví như "xương sống" của một nền báo chí chính luận mạnh mẽ - hiện đang rơi vào tình trạng suy giảm cả về số lượng tác phẩm lẫn nhân lực theo đuổi. Tại buổi tọa đàm chuyên đề về Phóng sự điều tra năm 2024, nhà báo Phùng Công Sưởng (nay là Tổng Biên tập báo Tiền Phong) thẳng thắn nhận định: "Mảng phóng sự điều tra đã từng có quá khứ huy hoàng, nhưng ngày nay càng ít người làm, và không ít tờ báo đã không còn mục phóng sự điều tra".

Trong giai đoạn từ thập niên 1980 đến khoảng năm 2010, hầu như ngày nào độc giả cũng được tiếp cận những loạt bài điều tra nổi bật trên các tờ báo lớn như: Tiền Phong, Lao Động, Tuổi Trẻ, Thanh Niên hay những chương trình như: VTV Điều tra, VOV Giao thông. Tuy nhiên, sự bùng nổ của mạng xã hội và truyền thông số đã làm thay đổi toàn diện hệ sinh thái báo chí. Nhiều tòa soạn chạy theo tốc độ, lượt tương tác, dần bỏ quên chiều sâu, giá trị thật sự của những tác phẩm điều tra công phu.

Một thực tế đáng lo ngại là không chỉ thiếu nhân lực theo đuổi, báo chí điều tra còn đang đánh mất dần lòng tin từ một bộ phận công chúng. Trong thời đại tin giả tràn lan, ranh giới giữa tác phẩm điều tra thực thụ với những bài viết giật gân, thiếu kiểm chứng ngày càng trở nên mong manh. Bên cạnh đó, tình trạng lạm dụng các hình thức điều tra ngụy trang thiếu đạo đức nghề nghiệp cũng góp phần xói mòn niềm tin độc giả, đặt ra yêu cầu cấp thiết về chuẩn mực đạo đức và kỹ năng nghề nghiệp.

Mặt khác, áp lực thương mại hóa khiến một số tòa soạn buộc phải cắt giảm đầu tư cho mảng điều tra. Điều này dẫn đến tình trạng những cây viết tâm huyết không còn "đất diễn", những đề tài gai góc thiếu đi sự bám rễ lâu dài. Trong thời Internet lên ngôi, nhiều tờ báo coi trọng tin tức "mì ăn liền" thì lĩnh vực phóng sự điều tra - vốn đòi hỏi bản lĩnh, thời gian và sự dấn thân dường như lại trở thành "xa xỉ phẩm".

Không dừng lại ở những thách thức nội bộ, phóng viên điều tra còn đối mặt với nhiều rủi ro trong quá trình tác nghiệp. Từ việc tiếp cận thông tin nhạy cảm, va chạm với lợi ích nhóm, cho tới việc bị theo dõi, gây khó dễ. Theo ghi nhận của báo Kinh tế & Đô thị, không ít trường hợp nhà báo bị đe dọa hoặc gây áp lực ngầm khi điều tra những vụ việc có liên quan đến vi phạm pháp luật.

Một số nhà báo theo mảng phóng sự điều tra cho biết, khi tiếp cận cơ sở, họ bị theo dõi, gây khó dễ, bị cảnh báo bằng những lời lẽ rất rõ ràng; thậm chí đe dọa cả người thân và gia đình… Một nhà báo của VTV24 từng chia sẻ: "Làm thì không sợ, nhưng khi lên sóng mới thấy… run". Thậm chí, một vài người trong số họ còn thừa nhận nhiều đồng nghiệp đã phải đánh đổi cả các mối quan hệ thân thiết khi bị can thiệp…

AI - Cơ hội và thách thức mới cho phóng viên điều tra

Sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo AI trong thời gian qua đang đặt báo chí nói chung và báo chí điều tra nói riêng trước một ngã rẽ lớn. Một mặt, AI tạo ra bước ngoặt trong phương thức tác nghiệp báo chí. Khả năng truy xuất, xử lý và phân tích dữ liệu khổng lồ từ hàng nghìn nguồn từ cơ sở dữ liệu công khai, mạng xã hội đến tài liệu hành chính. Qua đó, giúp phóng viên điều tra tiết kiệm thời gian, mở rộng quy mô tiếp cận vấn đề, phát hiện các mối quan hệ ngầm ẩn giấu trong quá trình tác nghiệp.

Theo Thiếu tá, ThS. Dương Quốc Thành (Học viện An ninh nhân dân), trí tuệ nhân tạo AI đang mở ra nhiều cơ hội để nâng cao chất lượng báo chí điều tra ở Việt Nam hiện nay. Nhờ vào năng lực xử lý thông tin vượt trội, AI có thể hỗ trợ phóng viên nhận diện dấu hiệu bất thường, khoanh vùng vấn đề cần chú ý, hoặc thậm chí gợi mở các hướng điều tra mới mà con người chưa nhận thấy.

Bên cạnh đó, AI còn là công cụ đắc lực trong xác minh, chống tin giả - một đặc trưng nổi bật và bắt buộc của báo chí điều tra. Các hệ thống AI hiện đại có khả năng kiểm chứng thông tin từ nhiều nguồn, phát hiện thông tin sai lệch trước khi công bố, giúp tăng độ tin cậy cho tác phẩm. AI còn hỗ trợ xử lý dữ liệu tài chính, hồ sơ pháp lý, phân tích bản đồ, video, hình ảnh… để nâng cao tính trực quan, thuyết phục của bài viết.

Tuy nhiên, AI cũng đặt ra những thách thức lớn. Đầu tiên là rủi ro sai lệch thông tin nếu sử dụng dữ liệu đầu vào không chuẩn xác. Khi phóng viên quá phụ thuộc vào gợi ý từ công cụ thông minh, dễ dẫn đến sự lười biếng trong điều tra thực địa, mất đi bản lĩnh nghề nghiệp vốn là cốt lõi của thể loại này.

Ngoài ra, vấn đề đạo đức báo chí trong kỷ nguyên AI cũng là một vấn đề cấp thiết. Làm thế nào để không lạm dụng AI bóp méo thông tin? Làm thế nào để AI không vô tình tiếp tay cho vi phạm đạo đức khi xâm phạm đời tư nhân vật? Những câu hỏi này chưa thể có lời giải trọn vẹn nếu không có sự định hướng từ cơ quan quản lý và ý thức nghề nghiệp từ người làm báo.

Cần hành lang pháp lý và sự đầu tư đúng mức

Trí tuệ nhân tạo AI không thể thay thế hoàn toàn nhà báo điều tra, nhưng có thể là cánh tay nối dài nếu được sử dụng đúng cách. Để phát huy hiệu quả đó, cần một hệ sinh thái hỗ trợ từ cả hai phía: thể chế và tòa soạn.

Trên phương diện quản lý, cần sớm ban hành khung pháp lý về khai thác dữ liệu báo chí sử dụng AI, nhất là những nội dung liên quan đến bảo mật thông tin, bảo vệ nguồn tin và quyền riêng tư. Việc ứng dụng AI vào mã hóa, bảo mật thông tin liên lạc giữa phóng viên với nguồn tin - như đề xuất của Thiếu tá, ThS. Dương Quốc Thành (Học viện An ninh Nhân dân) sẽ giúp hạn chế rủi ro rò rỉ và các hành vi đe dọa người cung cấp thông tin.

Về phía cơ quan báo chí, đã đến lúc các tòa soạn cần đầu tư trở lại cho mảng điều tra, không chỉ bằng tài chính mà bằng cả cơ chế bảo vệ phóng viên, nhóm làm việc chuyên biệt, không gian thử nghiệm và đào tạo kỹ năng AI. Một số nhà báo kỳ cựu đề xuất cần khôi phục các tổ điều tra tại những tòa soạn lớn, đồng thời đào tạo sinh viên báo chí yêu thích thể loại này ngay từ trên ghế giảng đường.

Cũng không thể thiếu vai trò quyết định của bản lĩnh cá nhân, bởi yếu tố này được nhấn mạnh như một nền tảng cốt lõi làm nên người làm báo điều tra đúng nghĩa. Nhà báo Nguyễn Hồng Vinh, nguyên Tổng Biên tập báo Nhân Dân từng khẳng định tại buổi nói chuyện chuyên đề về Phóng sự điều tra: "Điều tra trước hết phải hội tụ 3 phẩm chất không thể thay thế: bản lĩnh nghề nghiệp, tri thức sâu rộng và trình độ tác nghiệp vững vàng".

Khi mà công nghệ và trí tuệ nhân tạo AI có thể hỗ trợ thu thập, xử lý thông tin nhanh chóng, thì chính sự dấn thân, lòng can đảm vượt qua áp lực, nguy cơ bị đe dọa hay mua chuộc mới là yếu tố định hình nên giá trị con người làm báo. Trí tuệ nhân tạo AI không thể thay thế ý chí hành động vì sự thật, công lý và những điều có ích cho cộng đồng - điều mà chỉ con người có trách nhiệm mới có thể thực hiện được.

Trong thời đại số, trí tuệ nhân tạo đang góp phần nâng cao năng suất, hiệu quả và độ chính xác cho báo chí điều tra, mở ra cơ hội mới để tạo nên những tác phẩm có chiều sâu. Tuy nhiên, công cụ chỉ phát huy được giá trị nếu được sử dụng đúng cách, đúng lúc và đúng người.

Để trí tuệ nhân tạo AI thực sự là đồng minh đáng tin cậy của báo chí điều tra, cần sự định hướng chính sách, đầu tư thể chế và đặc biệt là sự chủ động, trung thực và bản lĩnh từ đội ngũ nhà báo. Kết hợp công nghệ hiện đại với truyền thống nghề nghiệp là con đường tất yếu để phóng viên điều tra Việt Nam phát triển bền vững trong chặng đường báo chí cách mạng mới, tiếp tục góp tiếng nói cho lẽ phải, cho công lý và cho người yếu thế.