"Rác thải thời trang" – thách thức môi trường và giải pháp bền vững

Cơn bão thải bỏ quần áo toàn cầu

Thời trang nhanh đã mang đến cho người tiêu dùng sự tiện lợi, giá rẻ, liên tục cập nhật xu hướng. Tuy nhiên, chính sự bùng nổ này đang tạo ra khối lượng rác thải khổng lồ từ quần áo cũ – thứ mà các chuyên gia gọi là “rác thời trang”. Trên bình diện toàn cầu, mỗi năm khoảng 92 triệu tấn đồ vải bị vứt đi, phần lớn không được tái chế và vô tình trở thành nguồn phát thải greenhouse gas, vi nhựa và ô nhiễm nước.

Những hậu quả của xu hướng này không giới hạn trong việc gia tăng chất thải. Polyester – loại sợi tổng hợp phổ biến, chiếm hơn 60% sản phẩm thời trang toàn cầu – có thời gian phân hủy lên đến hàng trăm năm, đồng thời mỗi lần giặt vải tổng hợp thải hàng trăm ngàn vi sợi nhựa, góp phần tạo nên hơn 30% lượng vi nhựa trong đại dương. Bên cạnh đó, toàn ngành thời trang chiếm tới 20% lượng ô nhiễm nước thải công nghiệp toàn cầu, sử dụng tới 93 tỉ mét khối nước mỗi năm trong khâu sản xuất vải và nhuộm.

Tại Việt Nam, sự bùng nổ của thời trang nhanh qua các sàn thương mại điện tử như Shopee, Lazada đã đẩy nhanh vòng đời của quần áo. Một chiếc áo phông giá 50.000 đồng hay quần jeans 100.000 đồng thường chỉ được mặc vài lần trước khi bị vứt bỏ. Con số khổng lồ khoảng 250.000 tấn quần áo cũ mỗi năm đang dần thành vấn nạn, đặc biệt ở đô thị lớn như Hà Nội, nơi thiếu hệ thống thu gom và tái chế chuyên biệt.

Với dân số hơn 8 triệu người và mức tiêu thụ thời trang cao, Hà Nội đang chịu tác động rõ rệt từ rác thải thời trang. Thực tế, lượng quần áo cũ thải ra mỗi năm ngày càng tăng theo tốc độ đô thị hóa và thu nhập người dân. Tuy nhiên, hệ thống thu gom và xử lý rác thải thời trang vẫn còn manh mún, thiếu đồng bộ.

Rác thải thời trang không chỉ là vấn đề về khối lượng mà còn gây ra những hệ lụy môi trường nghiêm trọng. Quần áo làm từ sợi tổng hợp như polyester khi phân hủy sẽ tạo ra vi nhựa, một loại ô nhiễm khó kiểm soát và ảnh hưởng trực tiếp đến hệ sinh thái biển và thủy sinh. Việc đốt rác thải thời trang cũng thải ra các khí độc hại, góp phần làm ô nhiễm không khí và tăng hiệu ứng nhà kính.

Ngoài ra, ngành công nghiệp thời trang sử dụng lượng lớn nước và hóa chất độc hại trong quá trình sản xuất và nhuộm vải, gây ô nhiễm nguồn nước và đất đai. Những hóa chất này có thể ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe của công nhân và người dân sống gần các khu vực sản xuất hoặc bãi rác.

Theo tính toán sơ bộ, nếu tỷ lệ quần áo cũ tương ứng với bình quân cả nước, thủ đô có thể phát sinh đến vài chục ngàn tấn rác thời trang mỗi năm. Điều đáng ngại là phần lớn trong số đó không được phân loại mà bị bỏ chung vào thùng rác, sau đó đến bãi chôn lấp hoặc bị đốt, góp thêm chất độc và vi nhựa vào đất, nước ngầm và không khí đô thị.

Về mặt hạ tầng, Hà Nội từng triển khai một số điểm thu gom quần áo cũ nhằm hỗ trợ từ thiện hoặc tái chế, song quy mô còn manh mún, thiếu liên kết với doanh nghiệp tái chế có công nghệ. Hơn thế nữa, ý thức phân loại rác tại hộ gia đình, chung cư vẫn còn khiêm tốn.

Giải pháp phát triển bền vững

Trong những năm gần đây, Nhật Bản giám sát ngành dệt may chặt chẽ hơn, xuất phát từ thực trạng "thời trang nhanh" thải một lượng lớn rác ra môi trường. Để thúc đẩy quá trình tái chế quần áo bỏ đi, Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản đã kiến nghị xây dựng một bộ tiêu chuẩn mới đối với sợi tái chế từ quần áo cũ và những doanh nghiệp đáp ứng các tiêu chuẩn này sẽ nhận được những ưu đãi nhất định. Cụ thể, Bộ này sẽ đưa ra những định nghĩa mới về sợi tái chế trong lĩnh vực sợi hóa học như polyester và nylon cũng như sợi tự nhiên như bông hoặc len, bao gồm tỷ lệ vật liệu tái chế, khối lượng sợi, phương pháp tính và phương pháp thể hiện trên nhãn mác.

Ủy ban châu Âu đã ban hành quy định sinh thái với hàng dệt may tiêu thụ tại thị trường châu Âu và quy định không được chôn lấp hoặc đốt sản phẩm dệt may không bán được. Theo đó, hàng dệt may vào thị trường châu Âu phải có tuổi thọ cao, có thể tái sử dụng và sửa chữa được; các công ty thời trang cũng được kêu gọi giảm số lượng bộ sưu tập mỗi năm.

Để đạt được các quy định, nhà sản xuất phải sử dụng sợi tái chế, thân thiện với môi trường, phải chịu trách nhiệm thu hồi và tái chế, không được chôn lấp các sản phẩm không bán hoặc không còn sử dụng được. Các nhà sản xuất cũng buộc phải gắn mã QR hay còn gọi là hộ chiếu sản phẩm kỹ thuật số, định danh cho từng mặt hàng, để cơ quan chức năng các nước thành viên quản lý, giám sát việc hàng đã được bán hay vẫn tồn kho.

Để giải quyết vấn đề rác thải thời trang, Hà Nội cần một cách tiếp cận toàn diện, kết hợp giữa nâng cao nhận thức cộng đồng, thúc đẩy thời trang bền vững và cải thiện quản lý rác thải. Trước hết, việc thay đổi nhận thức của người dân là yếu tố then chốt. Các chiến dịch truyền thông như “Đổi rác lấy quà” do tổ chức Green Life thực hiện đã thu hút sự chú ý, khuyến khích người dân phân loại và tái sử dụng quần áo cũ.

H&M Việt Nam cũng triển khai chương trình thu gom quần áo cũ tại các cửa hàng từ năm 2018, tặng phiếu giảm giá 15% cho khách hàng tham gia. Những sáng kiến này có thể được nhân rộng tại các quận nội thành Hà Nội, nơi mật độ dân số cao và tiêu thụ thời trang lớn.

Thúc đẩy thời trang bền vững là một hướng đi đầy triển vọng. Các thương hiệu địa phương như Boo hay Tiệm con Công đang tiên phong trong việc sử dụng chất liệu thân thiện với môi trường như cotton hữu cơ, vải lanh và tái chế rác vải thành sản phẩm mới. Hà Nội có thể học hỏi từ Pháp, nơi yêu cầu gắn nhãn tác động môi trường trên quần áo từ năm 2023, để nâng cao nhận thức của người tiêu dùng.

Về quản lý rác thải, Hà Nội cần mở rộng hệ thống phân loại rác tại nguồn, đặc biệt với rác thải dệt may. Mô hình của Lagom Việt Nam, với gần 2.000 điểm thu gom quần áo cũ tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, là một ví dụ đáng học hỏi. Ngoài ra, việc đầu tư vào công nghệ tái chế hiện đại, như ép rác thải dệt may thành ván nội thất theo mô hình của Gen Xanh tại TP Hồ Chí Minh, có thể giảm áp lực lên các bãi chôn lấp.

Chính sách hỗ trợ cũng đóng vai trò quan trọng. Hà Nội có thể cung cấp ưu đãi thuế hoặc hỗ trợ tài chính cho các doanh nghiệp thời trang áp dụng quy trình sản xuất xanh, đồng thời tăng cường kiểm soát nước thải từ các cơ sở dệt may để bảo vệ các dòng sông. Những biện pháp này không chỉ giảm thiểu ô nhiễm mà còn tạo động lực cho các doanh nghiệp chuyển đổi sang mô hình bền vững.

Thị trường vật dụng tái chế từ quần áo cũ tại Việt Nam vẫn còn mới mẻ, nhưng tiềm năng phát triển rất lớn. Thách thức đặt ra là cần hoàn thiện cơ chế thu gom, phân loại và tăng cường truyền thông để thay đổi hành vi tiêu dùng. Trong khi đó, cơ hội lại đến từ chính nhu cầu sống xanh, sống sạch ngày càng tăng, đặc biệt ở thế hệ trẻ.

Theo các chuyên gia môi trường, Việt Nam đang có những bước đi tích cực để thúc đẩy kinh tế tuần hoàn, trong đó có lĩnh vực tái chế dệt may. Muốn tạo đột phá, cần có chính sách rõ ràng về thu gom, ưu đãi đầu tư công nghệ và đặc biệt là truyền thông giáo dục cộng đồng.

Chính sách đúng đắn, cộng đồng hưởng ứng và doanh nghiệp nỗ lực sẽ giúp thị trường vật dụng tái chế từ quần áo cũ tại Việt Nam chuyển sang giai đoạn mới: hiệu quả, đáp ứng được nhu cầu xã hội và phát triển bền vững.