Thu hút vốn FDI: Không dễ dãi

Đây là chia sẻ của các chuyên gia, nhà quản lý tại Hội thảo "Công cụ sàng lọc dự án đầu tư tại Việt Nam" do Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) phối hợp với Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) tổ chức ngày 16/11.

Nhiều "mảng tối" vốn FDI

Trong hơn 30 năm qua, kể từ khi Việt Nam mở cửa thị trường cho nhà đầu tư nước ngoài, FDI đã góp phần đáng kể thúc đẩy đa dạng hóa sản xuất nội địa, tạo ra việc làm gia tăng giá trị, có hiệu ứng lan tỏa về công nghệ, tri thức và kỹ năng quản lý tại quốc gia nhận đầu tư, đồng thời có thể kết nối DN địa phương với các chuỗi giá trị toàn cầu. Sự hiện diện của các tập đoàn nước ngoài cũng thúc đẩy sức cạnh tranh của các DN địa phương, góp phần cải thiện chất lượng môi trường kinh doanh tại nước sở tại.

Mặc dù lợi ích của dòng vốn FDI trên nhiều phương diện là không thể phủ nhận, song nó cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro đáng quan ngại, bao gồm các tác động tiêu cực đến sự phát triển bền vững quốc gia. Trên thực tế, các cơ quan chức năng đã phát hiện những trường hợp DN FDI chuyển giá và trốn thuế tại Việt Nam. Một số DN khác phớt lờ các quy định về môi trường của pháp luật Việt Nam và kéo theo nhiều hệ lụy cho xã hội.

Theo kết quả thanh tra của Tổng cục Môi trường tại 28 tỉnh phía Bắc từ năm 2017 đến năm 2019, tỷ lệ DN FDI vi phạm các quy định về bảo vệ môi trường tăng lên. Cụ thể, năm 2017 có 44,5% DN FDI vi phạm; năm 2018 là 56% và đến năm 2019 con số này là 68%.

Lấy ví dụ cụ thể về những “mảng tối” của vốn FDI, Phó Tổng Thư ký VCCI – Đậu Anh Tuấn nêu, sự việc Công ty Vedan xả chất thải ra sông Thị Vải, phá hoại môi trường suốt 14 năm. Tiếp đến là Công ty Miwon xả thải ra sông Hồng...

Bên cạnh đó, tình trạng người lao động bị đối xử thiếu công bằng, thậm chí ngược đãi cũng đã xảy ra tại một số DN FDI. Các số liệu thống kê cũng ghi nhận vấn đề đình công tập thể diễn ra thường xuyên hơn đối với các DN FDI so với các DN tư nhân Việt Nam.

Hơn nữa, theo nghiên cứu của VCCI, quy mô vốn trung bình một dự án FDI có xu hướng nhỏ lại. Chỉ khoảng 5% dự án sử dụng công nghệ cao, 80% có công nghệ trung bình, còn lại 14% là sử dụng công nghệ thấp. Mức độ nội địa hóa các sản phẩm mới đạt khoảng 20-25%, thấp hơn so với các nước trong khu vực…

Chia sẻ về những tồn tại trong hoạt động thẩm định dự án FDI tại các địa phương, ông Trương Đức Trọng – chuyên gia Ban Pháp chế VCCI cho hay: Từ năm 2006, việc phân cấp toàn diện cho chính quyền địa phương được cấp phép và quản lý các dự án FDI trên địa bàn đã phát huy tính sáng tạo của nhiều địa phương trong thu hút FDI. Tuy nhiên, do phân cấp đầu tư đại trà, dàn đều, chưa tính đến đầy đủ đặc thù của địa phương, có tình trạng địa phương cạnh tranh thu hút FDI bằng mọi giá, mời gọi đầu tư bằng việc ban hành nhiều cơ chế, chính sách ưu đãi đầu tư không đúng thẩm quyền, vượt quy định.

Tình trạng dễ dãi trong lựa chọn nhà đầu tư, thiên về lợi ích trước mắt mà chưa tính đến lợi ích lâu dài, vì lợi ích địa phương mà bỏ qua lợi ích tổng thể quốc gia. Phân cấp mạnh trong khi năng lực của các cơ quan được phân cấp còn yếu khiến công tác thẩm định, cấp giấy chứng nhận đầu tư cũng như quản lý, giám sát các dự án FDI còn nhiều lỏng lẻo. Nhiều dự án được cấp phép đã phá vỡ một số quy hoạch ngành hay cấp phép nhiều cho các dự án quy mô lớn nhưng không thể triển khai hoặc triển khai rất chậm.

Cần công cụ sàng lọc dự án

Trong bối cảnh Việt Nam ngày càng hội nhập sâu vào nền kinh tế thế giới, tham gia ngày càng nhiều hiệp định đầu tư quốc tế, việc thúc đẩy đầu tư có trách nhiệm là rất cần thiết, chuyển hướng thu hút FDI có chất lượng, chú trọng vào chất hơn là vào lượng.

Ở góc độ địa phương, Phó giám đốc Sở KH&ĐT tỉnh Bắc Giang Nguyễn Văn Hưởng cho biết: Bắc Giang là 1 trong 10 địa phương thu hút FDI lớn nhất cả nước. Trong 10 tháng đầu năm 2022, thu hút vốn FDI của tỉnh đạt trên 1,3 tỉ USD, quy mô đầu tư lớn hơn so với các năm, tập trung vào các lĩnh vực như điện tử, phụ tùng ô tô, may mặc…

Tuy nhiên, địa phương vẫn gặp khó khăn khi đánh giá các dự án FDI, thiếu những hướng dẫn chung hay những công cụ hỗ trợ việc sàng lọc, đánh giá, thẩm định dự án đầu tư ở các địa phương. Vì thế, việc xây dựng một công cụ toàn diện có thể hỗ trợ các cán bộ chính quyền địa phương trong công tác thẩm định dự án đầu tư FDI có ý nghĩa rất lớn.

Ông Phan Hữu Thắng, Nguyên Cục trưởng Cục Đầu tư Nước ngoài (Bộ KH&ĐT) cho rằng, trong thu hút FDI để thu hút các dự án FDI chất lượng hay các dự án kinh doanh có trách nhiệm, Việt Nam thiếu vắng những hướng dẫn chi tiết hay những công cụ hỗ trợ việc sàng lọc, đánh giá, thẩm định dự án đầu tư ở các địa phương.

Hiện nay,  để thực hiện đúng quy định pháp luật và đưa vào thành những tiêu chí mới trong việc lựa chọn dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài cần có sự khuyến khích các dự án kinh doanh có trách nhiệm, có đóng góp tích cực đến kinh tế, xã hội và môi trường của địa phương.

Tới đây, Bộ Kế hoạch và Đầu tư và các bộ ngành liên quan cần tập trung xây dựng, hoàn thiện và triển khai bộ công cụ sàng lọc dự án đầu tư trong việc thẩm định dự án FDI tại các địa phương. Cùng với đó, cần tích cực tham mưu xây dựng khung khổ pháp lý cho việc thu hút các dự án đầu tư, nhất là các dự án kinh doanh có trách nhiệm.

Đại diện thường trú Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc tại Việt Nam (UNDP), bà Ramla Khalidi nhận định, việc đầu tư có trách nhiệm có thể đảm bảo rằng việc đầu tư sẽ mang lại lợi ích cho con người, môi trường và nền kinh tế tại Việt Nam. Vì lẽ đó, cần có góc nhìn để cân bằng mục tiêu phát triển kinh tế với mục tiêu môi trường và xã hội để thúc đẩy sự phát triển bền vững.

Theo đó, ưu tiên đầu tư nước ngoài có chất lượng, tạo lợi ích cho nền kinh tế Việt Nam. Song song đó cần giữ các khoảng không chính sách liên quan đến các hiệp định đầu tư quốc tế và các cơ chế giải quyết tranh chấp Nhà nước – nhà đầu tư. Quan trọng hơn là tạo ra cơ chế thúc đẩy sự thống nhất trong việc thực thi chính sách. “Cần triển khai các công cụ rà soát, các bộ lọc để sàng lọc các dự án đầu tư, kinh doanh có trách nhiệm như một yêu cầu cho việc chấp thuận đầu tư...” - bà Ramla Khalidi khuyến nghị.