Tìm “vòng kim cô” để giảm thiểu gánh nặng bệnh tật

Gia tăng tỷ lệ người mắc bệnh không lây nhiễm 

Hiện nay, gánh nặng bệnh không lây nhiễm ở Việt Nam vẫn còn cao, chiếm tới 70% tổng gánh nặng bệnh tật toàn quốc. Trong đó, đồ uống có đường (ĐUCĐ) được xác định là nguyên nhân của hàng loạt bệnh tật, làm gia tăng béo phì, đái tháo đường, tim mạch và các bệnh không lây nhiễm khác.

Trước thực trạng này, việc triển khai các biện pháp kiểm soát tiêu thụ ĐUCĐ là cấp thiết để bảo vệ sức khỏe cộng đồng, đặc biệt là trẻ em và thanh thiếu niên. Một trong những giải pháp hiệu quả được đề xuất là áp dụng thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đối với ĐUCĐ, nhằm kìm hãm xu hướng tiêu thụ quá mức và giảm thiểu lượng đường hấp thụ trong dân số.

Thực tế, tỷ lệ thừa cân, béo phì đang tăng nhanh, đặc biệt là ở người trẻ tuổi và liên quan đến hành vi ăn uống. PGS.TS Trương Tuyết Mai - Phó Viện trưởng, Viện Dinh dưỡng Quốc gia dẫn nghiên cứu uống một lon nước ngọt/ngày trong vòng 1,5 năm sẽ tăng 60% nguy cơ thừa cân, béo phì. Còn uống nước ngọt thường xuyên 1-2 lon/ngày (hoặc nhiều hơn) thì nguy cơ mắc đái tháo đường tuýp 2 cao hơn 26% so với người hiếm khi uống.

Do đó, chuyên gia nhấn mạnh, giảm thiểu tiêu thụ ĐUCĐ có tiềm năng lớn để bảo vệ, cải thiện sức khỏe của trẻ em và thanh thiếu niên Việt Nam. Các chuyên gia đều chung quan điểm khuyến cáo giải pháp hạn chế tiêu thụ thực phẩm không lành mạnh, bằng cách áp thuế TTĐB với ĐUCĐ, xây dựng quy định về ghi nhãn dinh dưỡng mặt trước bao bì sản phẩm đóng gói sẵn, hạn chế quảng cáo đối với thực phẩm không có lợi cho sức khoẻ, đặc biệt đối với trẻ em…

TS Angela Pratt - Trưởng đại diện Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tại Việt Nam cho biết, tỷ lệ người mắc bệnh không lây nhiễm tại Việt Nam đang ngày càng gia tăng.

Tình trạng thừa cân, béo phì cũng gia tăng đáng báo động: từ 15,6% năm 2015 lên 19,6% năm 2021. Đáng lo ngại hơn, tỷ lệ thừa cân, béo phì ở trẻ em và thanh thiếu niên (5–19 tuổi) đã tăng gấp hơn 2 lần: từ 8,5% năm 2010 lên 19% năm 2020.

Có bằng chứng mạnh mẽ cho thấy, những người thường xuyên dùng ĐUCĐ phải đối mặt với mức tăng cao nguy cơ mắc bệnh tiểu đường loại 2, bệnh tim, đột quỵ và ung thư. Thói quen này cũng có liên quan đến tăng cân và béo phì ở trẻ em và người lớn, là những yếu tố nguy cơ chính gây ra nhiều bệnh, và đặc biệt là không tốt cho sức khỏe cho trẻ em.

Tiêu thụ ĐUCĐ ở Việt Nam đã tăng nhanh trong 15 năm qua. Năm 2023, người dân Việt Nam uống đồ uống có đường gấp 4 lần so với năm 2009. Với mức trung bình mỗi người ở Việt Nam uống gần 70 lít ĐUCĐ trong năm, tương đương 1,3 lít mỗi tuần.

WHO khuyến nghị, áp thuế đối với ĐUCĐ nhằm làm tăng giá thành, từ đó giảm tiêu dùng. Biện pháp này phát huy hiệu quả đặc biệt trong việc giúp thay đổi thói quen của trẻ em và thanh thiếu niên, những người bị ảnh hưởng nhiều hơn bởi giá cả. Trên thế giới, khoảng 110 quốc gia hiện đánh thuế ĐUCĐ. Kinh nghiệm cho thấy, đây là giải pháp cùng thắng, vừa giúp cải thiện sức khỏe và giảm chi phí y tế, vừa tăng nguồn thu cho ngân sách chính phủ.

Áp thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đối với ĐUCĐ là một trong các giải pháp can thiệp quan trọng được WHO khuyến nghị nhằm giảm mức tiêu thụ và các tác hại của ĐUCĐ đối với sức khỏe cộng đồng.

Đồng thời, các chuyên gia cũng khuyến khích người tiêu dùng lựa chọn đồ uống lành mạnh hơn do tác động của việc áp thuế làm tăng giá sản phẩm. Từ đó, giúp giảm nguy cơ béo phì và nguy cơ phát triển các bệnh không lây nhiễm liên quan đến chế độ ăn uống, đặc biệt bệnh đái tháo đường đang tăng rất nhanh trong thời gian gần đây.

Cấp thiết áp thuế đặc biệt với đồ uống có đường

Đề cập đến vấn đề này, bác sĩ Nguyễn Tuấn Lâm – đại diện WHO tại Việt Nam cho biết, bệnh liên quan tới sử dụng thường xuyên ĐUCĐ như: sâu răng, tiểu đường tuýp 2, thừa cân, béo phì, bệnh tim mạch, bệnh thận, bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu, gút…

“Thuế TTĐB là biện pháp hiệu quả để làm giảm sử dụng nước ngọt và hiện là thời điểm thích hợp, cần thiết để áp thuế ĐUCĐ. Việt Nam nên xem xét áp dụng lộ tình tăng thuế hàng năm để thuế ĐUCĐ ở mức 40% giá bán nhà sản xuất (tức là 20% giá bán lẻ theo khuyến nghị của WHO) vào năm 2030 để bảo vệ sức khỏe cho thế hệ tương lai. Đồng thời, nên tạo môi trường thuận lợi để giảm tiêu thụ đồ uống có đường (dán nhãn mặt trước, cấm quảng cáo..."- bác sĩ Nguyễn Tuấn Lâm đề xuất.

Ngoài ra, khuyến nghị của WHO về đường cụ thể là nên giảm tiêu thụ đường tự do trong suốt quá trình sống. Trong đó, ở cả người lớn và trẻ em, giảm lượng đường tự do ăn vào dưới 10% tổng năng lượng ăn vào hàng ngày, tương đương với 12 thìa cà phê đường. Tốt nhất nên giảm thêm lượng đường tự do ăn vào xuống dưới 5% (6 thìa cà phê đường) tổng năng lượng ăn vào sẽ mang lại lợi ích bổ sung.

Theo TS Hoàng Thị Mỹ Hạnh - Viện Chiến lược và chính sách y tế, hiện nay nhiều quốc gia trên thế giới đã thực hiện các chính sách nhằm giảm tiêu dùng thực phẩm không lành mạnh, trong đó có ĐUCĐ.

"Có hai nhóm chính sách chính là tạo môi trường thuận lợi để người tiêu dùng lựa chọn, sử dụng thực phẩm lành mạnh hơn như áp thuế với ĐUCĐ, trợ giá cho các đồ uống không có đường/lành mạnh; ghi nhãn dinh dưỡng, hàm lượng đường/sản phẩm và cảnh báo sức khỏe. Hạn chế quảng cáo (đặc biệt đối với trẻ em) và các hình thức khuyến mại; hạn chế các khu vực bán ĐUCĐ, tăng cường đồ uống lành mạnh trong chương trình dinh dưỡng.

Nhóm chính sách thứ hai là truyền thông thay đổi hành vi bao gồm truyền thông quy mô cộng đồng về chế độ ăn uống lành mạnh, bao gồm tiếp thị xã hội; giáo dục dinh dưỡng cho nhóm đích”.

Theo WHO, để giảm tiêu thụ ĐUCĐ, giá bán lẻ ĐUCĐ cần phải tăng 20% trở lên, tương đương với thuế suất TTĐB trên giá xuất xưởng phải là 40%. Giải pháp này sẽ góp phần cải thiện sức khỏe cộng đồng, tăng thu cho ngân sách, giúp giảm chi phí chăm sóc sức khỏe với các bệnh có liên quan, giảm tổn thất năng suất lao động về dài hạn.

Tại Việt Nam, nghiên cứu của Trường Đại học Y tế công cộng đã chỉ ra nếu áp thuế để tăng giá bán lẻ ĐUCĐ lên 20% theo khuyến cáo của WHO thì tỷ lệ thừa cân, béo phì có thể giảm lần lượt 2,1% và 1,5%, phòng tránh được 80.000 ca đái tháo đường, tiết kiệm cho hệ thống y tế gần 800 tỷ đồng.

Việc áp thuế không chỉ giúp giảm bớt việc sử dụng các sản phẩm này mà còn thúc đẩy các công ty sản xuất đồ uống tạo ra các sản phẩm lành mạnh hơn cho sức khỏe người tiêu dùng và người dân sẽ có xu hướng sử dụng các đồ uống lành mạnh hơn như nước lọc, nước trái cây nguyên chất, nước uống có ít đường.

Điều này sẽ góp phần phòng các bệnh không lây nhiễm đồng thời tăng nguồn thu thông qua thuế tiêu thụ đặc biệt, từ đó hiện thực hóa chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm về việc tiến tới miễn viện phí vào năm 2030 – 2035.