Đặc sắc nếp nhà cổ của người Mông
Là địa bàn cư trú chủ yếu của cộng đồng người dân tộc thiểu số cùng sinh sống như người Mông, Khơ Mú, Hoa, Thái...Huyện Kỳ Sơn là địa bàn biên giới giáp nước bạn Lào với hơn 200km đường biên, được xem là mảnh đất có văn hóa, lịch sử khá đa dạng, sâu sắc. Cùng với sự phát triển chung của tỉnh Nghệ An, trong những năm qua, huyện biên giới này đã và đang có nhiều đột phá trong việc phát triển kinh tế, đời sống người dân dần được nâng cao về mọi mặt. Thế nhưng nhiều nét văn hóa đặc sắc, nổi bật của người đồng bào thiểu số nơi đây vẫn luôn được gìn giữ, phát huy.
Đáng chú ý như chuyện bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa nếp nhà cổ truyền thống người Mông. Kỳ Sơn có lượng người dân tộc Mông cư trú nhiều nhất so với các địa bàn khác trong tỉnh Nghệ An, với hơn 25 nghìn người, chiếm hơn 32% dân số toàn huyện. Nhiều địa bàn xã có người Mông sinh sống như Mường Típ, Na Ngoi, Tà Cạ, Tây Sơn, Mỹ Lý, Nậm Càn, trong đó như xã Tây Sơn có gần 100% người Mông sinh sống.
Theo thống kê của huyện Kỳ Sơn, hiện địa phương này hiện còn lưu giữ 156 nhà truyền thống của người Mông, ở 23 bản thuộc 5 xã. Đặc điểm nổi trội nhất của những nếp nhà người Mông là nhà trệt, khá thấp, được tạo dựng lên từ các vật liệu có sẵn gần nơi sinh sống như tre, gỗ, nữa và đặc biệt là mái được lợp bằng gỗ sa mu dầu. Trọg đó có những ngôi nhà lâu đời gần cả trăm năm như nhà ông Xồng Gà Vừ (bản Thăm Hón, xá Na Ngoi).
Ngôi nhà của người Mông dù to hay nhỏ cũng phải có 3 gian, trong đó gian bên trái dùng để đặt bếp nấu nướng và buồng ngủ của vợ chồng gia chủ, gian bên phải dùng để đặt bếp sưởi và giường khác, gian giữa thường rộng hơn là nơi để bàn thờ tổ tiên. Nhà người Mông ở Kỳ Sơn không có cửa sổ nên lúc nào cũng tối, đối diện với bàn thờ tổ tiên là cửa chính, đồng thời cũng là nơi tiếp khách, ăn uống của gia đình.
Điểm độc đáo trong kiến trúc nhà ở của người dân tộc Mông có lẽ là việc đặt bếp nấu nướng ngay trong ngôi nhà. Và đặc biệt, bếp của người Mông thường ít khi tắt lửa, lúc nào cũng ấm lửa để mang lại sự ấm áp cho toàn bộ ngôi nhà.
Vời người dân nơi đây, ngôi nhà không chỉ là nơi ở mà còn là nơi lưu giữ và trao truyền những giá trị văn hóa đời sống, tinh thần truyền thống đặc trưng, đặc sắc của gia đình, cộng đồng. Trong đó phần cột nhà thể hiện sự cứng cáp, ngay thẳng của người đàn ông trụ cột trong gia đình. Bếp của người Mông thường ít khi tắt lửa, lúc nào cũng ấm lửa, mong mỏi luôn mang lại sự ấm áp cho toàn bộ ngôi nhà.
Trước giá trị văn hóa của những nếp nhà cổ truyền thống của đồng bào dân tộc Mông ở Kỳ Sơn, chính quyền địa phương cũng đã đã phối hợp với Quỹ môi trường toàn cầu thuộc Liên hiệp quốc tổ chức gắn biển bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị lâu dài.
Trăn trở việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa
Bởi những giá trị văn hóa hết sức nổi bật, nếp nhà truyền thống của người Mông ở Kỳ Sơn những năm qua luôn được chính quyền chú trọng bảo tồn, phát huy. Xác định việc bảo tồn nhà ở truyền thống của người Mông không chỉ giữ gìn bản sắc văn hóa mà còn mang lại nhiều lợi ích lâu dài cho đời sống bà con.
Đơn cử như, việc từ đó để tạo cơ hội phát triển kinh tế thông qua việc phát triển du lịch bền vững từ hoạt động du lịch cộng đồng; bảo tồn và phát triển các nghề thủ công truyền thống, như dệt vải lanh, thêu thùa, làm đồ trang sức và các sản phẩm thủ công truyền thống có giá trị kinh tế cao, giúp bà con tăng thu nhập.
Nâng cao đời sống văn hóa, tinh thần, là nơi lưu giữ và trao truyền các giá trị văn hóa truyền thống của người Mông. Bảo tồn nhà ở truyền thống giúp bảo tồn bản sắc văn hóa của cộng đồng, tránh bị mai một; nâng cao ý thức cộng đồng về giá trị văn hóa truyền thống...
Phó Chủ tịch UBND huyện Kỳ Sơn Xã Văn Lương cho biết, hiện trạng nhiều ngôi nhà truyền thống của người Mông vẫn còn được lưu giữ, đặc biệt là ở các bản làng xa xôi. Tuy nhiên, số lượng nhà mái lợp gỗ sa mu đang giảm dần do ảnh hưởng của thời gian và điều kiện kinh tế. Những năm qua, quyền địa phương và các tổ chức cũng đã và đang xây dựng các biện pháp bảo tồn những ngôi nhà truyền thống này.
Nhưng, việc bảo tồn nhà ở truyền thống của người Mông ở Kỳ Sơn gặp nhiều khó khăn. Như việc thiếu hụt vật liệu gỗ sa mu, vật liệu chính để lợp mái, ngày càng khan hiếm do chính sách bảo vệ rừng. Việc tìm kiếm và khai thác các loại gỗ thay thế đảm bảo chất lượng và độ bền cũng là một thách thức. Việc bảo trì và sửa chữa nhà truyền thống đòi hỏi chi phí lớn, đặc biệt là chi phí mua vật liệu và thuê thợ có tay nghề.
Chủ tịch UBND xã Tây Sơn Vừa Nỏ Dềnh cho biết, địa phương hiện còn có 23 ngôi nhà người Mông truyền thống, một số nhà đã được gắn biển bảo tồn, lưu giữ, có những ngôi nhà tuổi đời gần cả trăm năm. Thực tế nay xuống cấp, việc thay thế, tu sửa cũng khá trăn trở khi nguồn gỗ không còn để thực hiện. Bà con hiện muốn sửa chữa thì buộc phải dùng các vật liệu công nghiệp, như thế sẽ mất đi cái giá trị nhà cổ truyền thống. Địa phương cũng rất trăn trở nhưng cũng chưa có giải pháp nào hợp lý.
