Ứng dụng Blockchain và AI trong chống hàng giả

Chuyển từ mã vạch sang định danh số

Trong 5 tháng đầu năm 2025, lực lượng chức năng cả nước đã xử lý hơn 40.000 vụ buôn lậu, hàng giả, hàng kém chất lượng với giá trị xử phạt hơn 6.500 tỷ đồng, con số phản ánh rõ quy mô và độ tinh vi của vấn nạn này. Từ các cửa hàng nhỏ lẻ đến sàn thương mại điện tử, hàng nhái, hàng kém chất lượng vẫn có thể trà trộn, đánh lừa người tiêu dùng bằng tem, nhãn “chính chủ”.

Theo giới chuyên gia, “lỗ hổng” lớn nhất nằm ở chỗ dữ liệu truy xuất hiện còn phân tán, thiếu kết nối. Mỗi doanh nghiệp tự triển khai một giải pháp riêng, dẫn tới tình trạng “manh mún công nghệ”. Ông Nguyễn Huy, Trưởng ban Công nghệ, Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia nhận định: “Chúng ta có nhiều doanh nghiệp làm truy xuất nguồn gốc, nhưng hầu hết dừng ở mức nội bộ. Việt Nam thiếu một nền tảng tổng thể để định danh hàng hóa xuyên suốt từ sản xuất đến tiêu dùng.”

Thực tế, công nghệ mã số mã vạch từng được xem là “cuộc cách mạng” của thế kỷ XX. Tuy nhiên, theo Tiến sĩ Hoàng Quốc Việt, Trung tâm Mã số mã vạch quốc gia (Bộ KH&CN), sau 50 năm tồn tại, công nghệ này đã bộc lộ nhiều hạn chế. “Khi hàng giả sử dụng cùng mã vạch thật, hệ thống hiện tại khó phát hiện. Việt Nam chưa có cơ chế kết nối dữ liệu xuyên biên giới để xác thực mã vạch thời gian thực. Vì thế, mã vạch thật có thể nằm trên hàng giả”, Tiến sĩ Hoàng Quốc Việt lý giải.

Chính vì vậy, xu hướng toàn cầu hiện nay đang chuyển từ mã vạch tĩnh sang mã định danh động, QR code định danh từng sản phẩm riêng lẻ. Mỗi chai sữa, mỗi hộp thuốc sẽ có một mã số riêng, truy xuất được hành trình sản xuất, phân phối và tiêu thụ. Đây là bước tiến lớn để đưa hàng hóa Việt Nam vào chuỗi giá trị số toàn cầu.

Blockchain và AI: “Hai trụ cột” của chuỗi cung ứng minh bạch

Việc minh bạch hóa chuỗi cung ứng không thể chỉ dựa vào tem, nhãn hay mã vật lý. Để đảm bảo tính toàn vẹn dữ liệu, công nghệ Blockchain và AI đang được xem là “chìa khóa kép” của thời đại mới.

Blockchain hoạt động như một “sổ cái kỹ thuật số” lưu trữ toàn bộ giao dịch, xác thực và chuyển giao hàng hóa trong chuỗi cung ứng. Mỗi lần quét mã, dữ liệu được ghi lại theo thời gian thực và không thể chỉnh sửa, giúp mọi bên từ nhà sản xuất, cơ quan quản lý đến người tiêu dùng đều có thể kiểm chứng nguồn gốc hàng hóa.

Trong khi đó, trí tuệ nhân tạo (AI) và dữ liệu lớn (Big Data) đóng vai trò “con mắt thông minh” của hệ thống. AI phát hiện các bất thường trong quá trình lưu thông, chẳng hạn một mã hàng bị quét hàng chục nghìn lần ở các địa điểm khác nhau, hay số lượng hàng vượt quá khả năng sản xuất của nhà máy. “AI sẽ lập tức phát hiện và gửi cảnh báo. Đó chính là công cụ giúp cơ quan chức năng định vị chính xác ‘điểm nóng’ hàng giả”, ông Nguyễn Huy phân tích.

Tháng 8 vừa qua, Việt Nam đã khai trương Trung tâm dữ liệu quốc gia (NDC) số 1, hạ tầng lõi của nền kinh tế số, cho phép tích hợp và đồng bộ dữ liệu hàng hóa từ các bộ, ngành, địa phương. Một hệ thống dữ liệu tập trung như vậy sẽ giúp AI và Blockchain phát huy sức mạnh tối đa, chuyển từ chống hàng giả thủ công sang quản trị số hóa.

Theo Tiến sĩ Hoàng Quốc Việt, hướng đi mới trong tương lai là định danh phi tập trung (Decentralized ID), nơi mỗi tổ chức, cá nhân, sản phẩm có “hộ chiếu số” riêng, được xác thực bởi mạng lưới tin cậy thay vì một trung tâm duy nhất. Cách làm này không chỉ phù hợp với xu thế quốc tế mà còn giúp giảm rủi ro tắc nghẽn dữ liệu, tăng quyền tự chủ cho doanh nghiệp.

Giữa làn sóng công nghệ toàn cầu, Việt Nam đã phát triển NDA Trace, một nền tảng truy xuất nguồn gốc do chính kỹ sư trong nước thiết kế, kết nối trực tiếp với hạ tầng dữ liệu quốc gia và tuân thủ chuẩn quốc tế GS1.

Theo đó, khi hàng hóa di chuyển qua từng khâu, từ sản xuất, kiểm định, đóng gói, vận chuyển đến phân phối, mọi thao tác đều được ký xác thực và lưu trữ trên blockchain. Người tiêu dùng chỉ cần quét một mã QR duy nhất để xem toàn bộ lịch sử sản phẩm: nơi sản xuất, đơn vị kiểm định, hành trình vận chuyển, thậm chí là tỷ lệ an toàn được AI đánh giá theo thời gian thực.

“Chúng tôi mong muốn người dân trở thành một phần của hệ sinh thái chống hàng giả. Khi phát hiện bất thường, họ có thể báo ngay trên ứng dụng, hệ thống AI sẽ tự động kiểm tra và phản hồi,” ông Nguyễn Huy cho biết.

Cơ quan quản lý nhà nước, thay vì phải kiểm tra thủ công, sẽ có bảng điều khiển dữ liệu (dashboard) hiển thị tình trạng hàng hóa toàn quốc theo thời gian thực. Điều này giúp rút ngắn thời gian xử lý, đồng thời hỗ trợ ra quyết định chính xác, minh bạch và kịp thời.

Hành lang pháp lý và “hộ chiếu số” cho hàng Việt

Không chỉ công nghệ, nền tảng pháp lý cũng đang được cập nhật mạnh mẽ để tạo bệ đỡ cho chuyển đổi số trong lĩnh vực này. Luật sửa đổi Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa được Quốc hội thông qua giữa năm 2025 đã bổ sung hàng loạt nội dung mới gắn với công nghệ 4.0.

Tiến sĩ Hoàng Quốc Việt cho biết: “Luật lần này đưa vào bốn điểm rất quan trọng: nhãn điện tử thay cho nhãn vật lý, truy xuất nguồn gốc bắt buộc với hàng hóa rủi ro cao, danh mục hàng khuyến khích truy xuất, và đặc biệt là hộ chiếu số cho sản phẩm.”

“Hộ chiếu số” được xem là lý lịch tư pháp điện tử của hàng hóa, nơi ghi nhận toàn bộ thông tin về nguồn gốc, chất lượng, và chuỗi giá trị của sản phẩm. Khi hàng Việt có thể chứng minh xuất xứ rõ ràng bằng dữ liệu, việc xuất khẩu sang châu Âu, Mỹ hay Nhật Bản sẽ thuận lợi hơn, tránh rào cản kỹ thuật và các loại thuế phòng vệ thương mại.

Sự kết hợp giữa khung pháp lý hiện đại và nền tảng công nghệ “Make in Vietnam” như NDA Trace đang mở ra cơ hội lớn cho Việt Nam tiến tới hệ thống định danh hàng hóa quốc gia thống nhất, nơi mọi dữ liệu được liên thông giữa các bộ, ngành và doanh nghiệp, một bước tiến tất yếu của nền kinh tế số.

Ở góc nhìn sâu hơn, cuộc cách mạng công nghệ trong chống hàng giả không chỉ là câu chuyện bảo vệ thương hiệu, mà là bước đi chiến lược trong xây dựng nền kinh tế dữ liệu minh bạch. Khi mỗi sản phẩm được định danh và xác thực, niềm tin của thị trường được củng cố, doanh nghiệp được bảo vệ, còn người tiêu dùng trở thành “người giám sát thông minh”.

Chỉ bằng một lần quét mã, người dân không chỉ biết “hàng thật hay giả” mà còn thấy toàn bộ vòng đời của sản phẩm từ nguyên liệu, sản xuất, phân phối đến khi đến tay mình. Đó là minh chứng cho một xã hội số minh bạch, nơi công nghệ trở thành “lá chắn” bảo vệ người tiêu dùng và là động lực thúc đẩy tăng trưởng bền vững.

Nếu mỗi người dân có thể nhìn thấy hành trình thật của sản phẩm mình đang sử dụng, niềm tin sẽ trở thành tài sản chung của cả nền kinh tế.