Ưu đãi thuế, “mồi lửa” kích hoạt dòng vốn đầu tư tư nhân vào công nghệ

Chính sách “đẹp trên giấy, mờ trong thực tiễn”

Việt Nam đang đẩy mạnh khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Ông đánh giá thế nào về chính sách ưu đãi thuế cho lĩnh vực công nghệ cao, R&D hiện nay?

- Chính sách ưu đãi thuế đối với lĩnh vực công nghệ cao và R&D tuy đã được ghi nhận trong Luật Thuế thu nhập DN và một số văn bản hướng dẫn thi hành, tuy nhiên về tổng thể vẫn còn dàn trải, thiếu trọng tâm và chưa thực sự tạo ra động lực đủ mạnh để thu hút DN đầu tư dài hạn vào đổi mới sáng tạo và vẫn còn “đẹp trên giấy, mờ trong thực tiễn”. Dù pháp luật có dành ra những điều khoản về miễn, giảm thuế thu nhập DN, nhưng cách thiết kế chính sách lại đang mắc kẹt giữa tư duy cào bằng và lối tiếp cận hành chính hóa ưu đãi thuế.

Chúng ta nói rất nhiều về khuyến khích đổi mới sáng tạo, nhưng lại chưa có một hệ sinh thái chính sách thực sự đồng bộ, trong đó ưu đãi thuế phải đóng vai trò là “mồi lửa” để kích hoạt dòng vốn đầu tư tư nhân vào công nghệ. Trên thực tế, thủ tục để được công nhận là DN công nghệ cao hay dự án R&D đủ điều kiện ưu đãi còn rườm rà, thiếu tiêu chí định lượng rõ ràng, khiến DN ngao ngán.

Điều đáng lo hơn là chính sách đang “trì trệ” so với tốc độ đổi mới công nghệ. Trong khi các quốc gia trong khu vực đã triển khai các cơ chế hoàn thuế R&D, khấu trừ gấp 2–3 lần chi phí nghiên cứu, hoặc ưu đãi thuế dựa trên kết quả đổi mới thực tế, thì chúng ta vẫn loay hoay với các mức miễn giảm có giới hạn thời gian và thiếu linh hoạt. DN không thể nào lập kế hoạch đầu tư công nghệ dài hạn trên nền một chính sách ngắn hạn và thiếu ổn định như vậy.

Nếu không có bước chuyển căn cơ, chúng ta sẽ mãi chỉ khuyến khích đổi mới bằng... lời nói, trong khi nguồn lực thì vẫn chảy ngược ra nước ngoài – nơi chính sách ưu đãi công nghệ được thiết kế để giữ chân và kích thích sáng tạo thật sự.

Luật thuế Thu nhập DN đang trình Quốc hội, trong đó, các ý kiến tập trung đề xuất nhiều ưu đãi thuế thu nhập DN cho hoạt động R&D. Ông nhìn nhận thế nào về điều này?

- Trước hết, cần phải nhìn nhận rằng đầu tư vào nghiên cứu và phát triển là lĩnh vực có độ rủi ro cao, chu kỳ dài, nhưng lại là yếu tố then chốt để tạo ra sự bứt phá về năng suất, năng lực cạnh tranh và khả năng dẫn dắt thị trường. Không thể kỳ vọng DN tự mình dấn thân vào lĩnh vực này nếu thiếu các cơ chế khuyến khích đủ mạnh, trong đó ưu đãi thuế đóng vai trò đặc biệt quan trọng.

Để đáp ứng yêu cầu của Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, các doanh nghiệp khoa học công nghệ cần được ưu đãi về thuế để thúc đẩy đầu tư và phát triển. Việc bổ sung các ưu đãi thuế cho R&D không đơn thuần là “giảm gánh nặng tài chính” mà là một tín hiệu chính sách mạnh mẽ, thể hiện cam kết của Nhà nước trong việc đồng hành với DN trên hành trình đổi mới. Khi các khoản chi cho nghiên cứu được khấu trừ cao hơn chi phí thông thường, hoặc khi thu nhập từ sản phẩm tạo ra nhờ đổi mới công nghệ được áp thuế thấp hơn, DN sẽ có thêm lý do để đầu tư vào tri thức thay vì chỉ dồn vốn vào tài sản cố định hay các lĩnh vực sinh lời ngắn hạn.

Tuy nhiên, để chính sách này phát huy hiệu quả thực sự, cần lưu ý ba yếu tố cốt lõi. Thứ nhất, tiêu chí xác định hoạt động R&D phải rõ ràng, thực chất, tránh tình trạng DN “lách luật” bằng cách dán nhãn R&D cho các hoạt động không liên quan. Thứ hai, chính sách ưu đãi phải có tính ổn định, dài hạn, vì đầu tư R&D không thể mang lại kết quả trong một vài năm. Thứ ba, cần mở rộng đối tượng thụ hưởng: không chỉ DN lớn, mà cả startup, DN công nghệ vừa và nhỏ, những chủ thể đang có khả năng tạo đột phá cao nhất nhưng lại dễ bị bỏ rơi khỏi các khung ưu đãi truyền thống.

Chính sách thuế cần thay đổi về chất

Một số ý kiến cho rằng thời gian miễn thuế tối đa không quá 3 năm là rất ngắn so với chu kỳ đầu tư và phát triển của công nghệ, chưa đủ sức tạo động lực để DN đầu tư dài hạn vào các hoạt động nghiên cứu, phát triển. Quan điểm của ông thế nào về điều này?

- Tôi hoàn toàn đồng tình với quan điểm cho rằng thời gian miễn thuế tối đa 3 năm là quá ngắn. Không giống như các lĩnh vực kinh doanh truyền thống, đầu tư R&D thường có chu kỳ dài, tốn kém và độ rủi ro rất cao. Từ khi bắt đầu nghiên cứu, thử nghiệm, hoàn thiện sản phẩm cho đến khi thương mại hóa thành công có thể kéo dài 5 – 10 năm, thậm chí lâu hơn trong các ngành công nghệ lõi như trí tuệ nhân tạo, bán dẫn, công nghệ sinh học… Trong khi đó, miễn thuế 3 năm chỉ như một “liều giảm đau ngắn hạn” – vừa không đủ để DN hồi vốn đầu tư, vừa không tạo được tín hiệu đủ mạnh để kích hoạt dòng vốn tư nhân vào lĩnh vực này.

Nếu chính sách thuế vẫn tiếp tục áp dụng tư duy “ưu đãi theo nhiệm kỳ”, nghĩa là miễn giảm ngắn hạn, đánh giá theo năm thì chúng ta sẽ không thể nuôi dưỡng được những dự án R&D thực chất, dài hạn. Ngược lại, sẽ chỉ thu hút được những DN tận dụng ưu đãi rồi rút lui khi hết thời hạn miễn thuế, mà không để lại giá trị công nghệ bền vững nào cho nền kinh tế.

Đã đến lúc chính sách thuế cần thay đổi về chất. Miễn thuế nên được gắn với chu kỳ đầu tư công nghệ, thay vì giới hạn theo số năm cứng nhắc. Có thể cân nhắc cơ chế linh hoạt hơn – chẳng hạn miễn thuế trong toàn bộ giai đoạn nghiên cứu và thử nghiệm, cộng thêm giảm thuế trong giai đoạn thương mại hóa sản phẩm công nghệ. Đồng thời, cần đưa vào các tiêu chí định lượng: tổng mức đầu tư cho R&D, tỷ lệ doanh thu tái đầu tư vào công nghệ, số lượng sáng chế – để xác định mức ưu đãi tương ứng, thay vì chỉ áp dụng một khuôn mẫu cứng nhắc.

Theo ông, làm thế nào để chính sách ưu đãi thuế đạt hiệu quả, tránh gian lận, đồng thời không tạo thêm gánh nặng hành chính?

- Trong bối cảnh hệ thống pháp luật và quản trị DN tại Việt Nam còn đang trong quá trình hoàn thiện, việc ưu đãi thuế, nếu không có cơ chế kiểm soát đủ mạnh hoàn toàn có thể bị lợi dụng để trục lợi, làm méo mó môi trường kinh doanh và gây thất thu ngân sách.

Theo tôi, có ba nguyên tắc cần được đặt ra để hạn chế gian lận nhưng không gia tăng gánh nặng hành chính.

Thứ nhất, minh bạch hóa tiêu chí và quy chuẩn kỹ thuật cho R&D. Chính sách thuế cần xác định rõ thế nào là hoạt động nghiên cứu, phát triển một cách định lượng, dựa trên các tiêu chuẩn quốc tế (OECD, Frascati Manual...), tránh mô tả chung chung.

Thứ hai, thay vì yêu cầu DN nộp nhiều loại hồ sơ chứng minh ngay từ đầu, cần xây dựng hệ thống quản lý rủi ro, phân loại DN theo mức độ tín nhiệm và sử dụng dữ liệu số hóa để kiểm tra sau, từ đó phát hiện gian lận một cách chính xác, không “soi” đại trà.

Thứ ba, cho phép cơ quan thuế phối hợp với Bộ KH&CN, các viện nghiên cứu, hiệp hội ngành nghề để thẩm định khách quan tính xác thực của dự án công nghệ. Đồng thời khuyến khích công khai thông tin về các dự án R&D đang thụ hưởng ưu đãi – từ đó tạo áp lực giám sát từ cộng đồng DN và xã hội.

Nếu thực hiện nghiêm túc và có chiến lược, tôi tin rằng chính sách ưu đãi thuế hoàn toàn có thể vừa khuyến khích đầu tư đổi mới sáng tạo, vừa đảm bảo tính công bằng, minh bạch và kỷ cương trong môi trường kinh doanh.