Vị thế mới của Việt Nam trong chuỗi giá trị công nghệ toàn cầu

Từ “công xưởng gia công” đến “trung tâm sáng tạo công nghệ”

Trong bối cảnh chuỗi cung ứng toàn cầu liên tục tái cấu trúc sau đại dịch và trước biến động địa chính trị, Việt Nam đang nổi lên như điểm đến chiến lược của các tập đoàn công nghệ hàng đầu thế giới. Việc Apple, Samsung, Intel, LG hay Foxconn... mở rộng đầu tư tại Việt Nam không còn đơn thuần vì lợi thế chi phí thấp, mà bởi niềm tin vào năng lực sáng tạo, tính ổn định chính sách và tiềm năng của nguồn nhân lực công nghệ cao. Việt Nam đang dần thoát khỏi hình ảnh “công xưởng gia công” để bước vào vị thế “trung tâm sáng tạo công nghệ” mới của khu vực.

Theo số liệu Tổng cục Thống kê (Bộ KH&ĐT), tính đến hết tháng 9/2025, tổng vốn FDI thực hiện tại Việt Nam đạt 18,8 tỷ USD, tăng 8,5% so với cùng kỳ năm 2024 - mức cao nhất trong 5 năm. Đáng chú ý, các dự án về chip bán dẫn, trung tâm dữ liệu, năng lượng sạch và trí tuệ nhân tạo (AI) chiếm gần 30% tổng vốn đầu tư, phản ánh sự dịch chuyển mạnh mẽ từ “sản xuất truyền thống” sang “sản xuất công nghệ cao”.

Phó Chủ tịch Tổ chức Xúc tiến Thương mại Nhật Bản (JETRO) Katsunori Nakazawa đánh giá: “Với DN Nhật, điều hấp dẫn ở Việt Nam không còn là nhân công giá rẻ mà là khả năng thích ứng chính sách, tốc độ cải cách và đội ngũ kỹ sư trẻ đầy tiềm năng. Việt Nam đang đi đúng hướng trong xây dựng hệ sinh thái công nghiệp công nghệ cao”.

Hệ sinh thái đổi mới sáng tạo của Việt Nam cũng đang mở rộng nhanh. Cả nước hiện có hơn 80 trung tâm đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp, trong đó nổi bật là Trung tâm Đổi mới sáng tạo Quốc gia (NIC) cùng các khu công nghệ cao ở Hà Nội, TP Hồ Chí Minh và Đà Nẵng. Những “hạt nhân công nghệ” này đang dần hình thành mạng lưới kết nối giữa Nhà nước - DN - viện - trường, tạo môi trường lan tỏa tri thức và thúc đẩy thương mại hóa công nghệ.

TS. Nguyễn Đình Cung, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế T.Ư, nhận định: “Nếu chỉ dừng lại ở lắp ráp, giá trị gia tăng sẽ rất thấp. Việt Nam cần làm chủ khâu thiết kế, nghiên cứu và phát triển (R&D), đó mới là bước nhảy thực sự trong chuỗi giá trị toàn cầu”.

Thực tế, nhiều DN Việt đã chủ động chuyển hướng. FPT, Viettel, Phenikaa hay VinFast không chỉ sản xuất phần cứng mà còn đầu tư mạnh vào R&D, phát triển chip, phần mềm, vật liệu mới và trí tuệ nhân tạo. Tổng Giám đốc FPT Nguyễn Văn Khoa cho biết, FPT hiện có hơn 30.000 kỹ sư đang tham gia các dự án công nghệ quốc tế, minh chứng rằng Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành trung tâm cung ứng trí tuệ, không chỉ sản phẩm.

Tuy nhiên, thách thức lớn vẫn là năng lực công nghệ nội sinh và đầu tư cho nghiên cứu phát triển. Việt Nam mới chi khoảng 0,5% GDP cho R&D - thấp hơn nhiều so với mức trung bình 2,5% của OECD. Để bứt phá, các chuyên gia cho rằng, cần hình thành “tam giác đổi mới” gồm chính sách mở, nhân lực chất lượng cao và DN dẫn dắt, qua đó tạo nền tảng để Việt Nam chuyển hẳn từ nền kinh tế “lắp ráp” sang nền kinh tế “sáng tạo công nghệ”.

Tăng tốc để đón làn sóng đầu tư công nghệ toàn cầu

Việt Nam đang đứng trước thời điểm bản lề: hoặc bứt phá để trở thành trung tâm đổi mới sáng tạo của khu vực, hoặc tiếp tục mắc kẹt trong chuỗi giá trị thấp. Khi các tập đoàn công nghệ toàn cầu dịch chuyển chiến lược đầu tư, cơ hội đang mở ra rõ rệt. Vấn đề là Việt Nam có đủ tốc độ, tầm nhìn và chính sách đột phá để nắm bắt làn sóng đầu tư công nghệ mới đang hình thành hay không?

Dự báo giai đoạn 2025 - 2035, dòng vốn đầu tư công nghệ toàn cầu sẽ tiếp tục dịch chuyển mạnh về châu Á, đặc biệt trong các lĩnh vực bán dẫn, năng lượng tái tạo, AI và robot. Những quốc gia có chiến lược rõ ràng, môi trường chính trị ổn định và nguồn nhân lực chất lượng cao sẽ là “đích đến” của chu kỳ đầu tư mới này.

Việt Nam đã đặt mục tiêu trong Chiến lược phát triển công nghiệp công nghệ cao đến năm 2030, phấn đấu lĩnh vực công nghệ chiếm 50% giá trị công nghiệp quốc gia. Để đạt được mục tiêu này, giới chuyên gia cho rằng cần sàng lọc kỹ hơn dòng vốn FDI - ưu tiên dự án có hàm lượng công nghệ lõi và khả năng lan tỏa cho DN nội.

Một tín hiệu đáng chú ý là sự ra đời của Trung tâm Xuất sắc VNPT - Qualcomm (VQEC), kết quả hợp tác giữa VNPT và Qualcomm. Trung tâm được định vị là hạt nhân đổi mới sáng tạo quốc gia, kết nối DN - viện - trường và các startup. Tổng Giám đốc VNPT Huỳnh Quang Liêm cho biết: “VQEC sẽ là nơi kỹ sư Việt Nam và chuyên gia quốc tế cùng phát triển các thiết bị điện tử, mạng và điện toán AI. Đây là bước tiến quan trọng để Việt Nam làm chủ công nghệ lõi và tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị số toàn cầu”.

Giám đốc điều hành Qualcomm Toàn cầu Akash Palkhiwala cũng khẳng định: “VNPT có đội ngũ kỹ sư chất lượng cao và tinh thần học hỏi mạnh mẽ. Chúng tôi xem Việt Nam là điểm đến lý tưởng để phát triển công nghệ AI và thiết bị thông minh thế hệ mới”.

Theo Ngân hàng Thế giới (WB), trong báo cáo “Việt Nam 2045: Nâng cao vị thế thương mại trong một thế giới đang thay đổi”, Việt Nam cần tăng gấp 3 thu nhập bình quân đầu người để đạt mục tiêu quốc gia thu nhập cao vào năm 2045. Điều này chỉ có thể đạt được nếu Việt Nam leo lên nấc thang cao hơn trong chuỗi giá trị toàn cầu - từ gia công, lắp ráp sang thiết kế, sáng tạo và dịch vụ công nghệ cao.

Kinh nghiệm của Nhật Bản, Hàn Quốc hay Singapore cho thấy, năng suất lao động chỉ tăng bền vững khi nền kinh tế làm chủ công nghệ lõi và tri thức sản xuất. Nếu không chuyển đổi, Việt Nam có nguy cơ “mắc kẹt” trong mô hình trung gian sản xuất nhiều nhưng giá trị thấp.

TS Phạm Anh Tuấn (Viện Kinh tế Việt Nam và Thế giới) nhận định, cải thiện hạ tầng là điều kiện cần, nhưng điều kiện đủ là phát triển công nghiệp hỗ trợ để DN trong nước trở thành nhà cung cấp thực thụ cho các tập đoàn lớn. Chính phủ cần có chính sách cụ thể hỗ trợ DN nhỏ và vừa tham gia chuỗi cung ứng của Apple, Samsung, LG… thông qua các trung tâm hỗ trợ đổi mới sáng tạo, đào tạo kỹ năng và tiêu chuẩn hóa sản xuất.

Ngoài ra, Việt Nam cần đa dạng hóa thị trường xuất khẩu, tránh phụ thuộc quá lớn vào Mỹ và Trung Quốc - hiện chiếm gần 50% kim ngạch thương mại. Các hiệp định thế hệ mới như EVFTA, CPTPP và RCEP mở ra cơ hội lớn để Việt Nam thâm nhập các thị trường giàu tiềm năng như EU, Canada, Ấn Độ, Trung Đông và châu Phi.

Liên quan đến môi trường đầu tư, Luật sư Nguyễn Hồng Chung - Phó Chủ tịch Liên Chi hội Tài chính Khu công nghiệp Việt Nam (VIPFA) đề xuất, cần cải cách mạnh mẽ thủ tục đầu tư theo hướng giảm tiền kiểm, tăng hậu kiểm, đồng thời có ưu đãi vượt trội cho dự án công nghệ cao. Một môi trường pháp lý minh bạch, ổn định sẽ là đòn bẩy quan trọng cho làn sóng đầu tư chiến lược mới.