Dung hòa minh bạch và khả năng tuân thủ

Trong bối cảnh thuế khoán sẽ bị bãi bỏ từ năm 2026, tranh luận quanh các mốc doanh thu cho thấy yêu cầu dung hòa giữa mục tiêu minh bạch hóa quản lý thuế và khả năng tuân thủ của kinh tế hộ.

Áp lực cải cách và nỗi lo từ kinh tế hộ

VCCI vừa có văn bản gửi Bộ Tài chính góp ý đối với dự thảo Nghị định quy định về quản lý thuế đối với hộ và cá nhân kinh doanh. Trong đó, nội dung gây chú ý nhất là đề xuất điều chỉnh ngưỡng doanh thu bắt buộc áp dụng hóa đơn điện tử có mã của cơ quan thuế.

Theo dự thảo, các hộ và cá nhân kinh doanh có doanh thu từ 1 tỷ đồng/năm trở lên sẽ phải sử dụng hóa đơn điện tử có mã hoặc hóa đơn điện tử được khởi tạo từ máy tính tiền kết nối trực tiếp với cơ quan thuế. Đây được xem là bước đi quan trọng nhằm chuẩn bị cho việc bãi bỏ hoàn toàn cơ chế thuế khoán từ năm 2026, chuyển hộ kinh doanh sang cơ chế tự khai, tự nộp thuế theo doanh thu thực tế.

Tuy nhiên, VCCI cho rằng ngưỡng 1 tỷ đồng/năm là chưa phù hợp với bối cảnh và đặc thù của khu vực kinh tế hộ hiện nay. Phân tích của VCCI chỉ ra rằng, mức doanh thu này chỉ cao hơn khoảng 500 triệu đồng so với ngưỡng không chịu thuế, trong khi nhiều hộ kinh doanh đạt doanh thu trên 1 tỷ đồng vẫn hoạt động theo mô hình gia đình, quy mô nhỏ, không có bộ máy kế toán chuyên nghiệp, lợi nhuận thực tế không cao và năng lực tài chính còn hạn chế.

Theo VCCI, doanh thu không đồng nghĩa với khả năng chịu đựng chi phí tuân thủ. Trong điều kiện giá cả, chi phí đầu vào và mặt bằng tăng cao, nhiều hộ kinh doanh trong lĩnh vực bán lẻ, ăn uống, lưu trú có thể dễ dàng đạt doanh thu trên 1 tỷ đồng/năm, nhưng phần lãi ròng chỉ ở mức vừa phải. Việc buộc các hộ này phải đầu tư thiết bị, phần mềm, đường truyền và nhân lực để vận hành hệ thống hóa đơn điện tử sẽ tạo thêm áp lực chi phí, thậm chí làm nảy sinh tâm lý e ngại hoặc né tránh tuân thủ.

Từ thực tiễn đó, VCCI đề xuất chỉ bắt buộc áp dụng hóa đơn điện tử có mã của cơ quan thuế đối với các hộ kinh doanh có doanh thu từ 3 tỷ đồng/năm trở lên. Theo lập luận của VCCI, mức doanh thu này phản ánh rõ hơn quy mô hoạt động lớn, khả năng tích lũy và trình độ quản trị đã tiệm cận DN, phù hợp để áp dụng các chuẩn mực quản lý thuế hiện đại nhằm tăng cường minh bạch và phòng, chống gian lận.

Để củng cố cho đề xuất, VCCI dẫn kết quả khảo sát nhanh thực hiện vào tháng 6 đối với các hộ kinh doanh có doanh thu trên 1 tỷ đồng/năm. Kết quả cho thấy, ngay cả với nhóm hộ được xem là có quy mô tương đối, việc triển khai hóa đơn điện tử kết nối với cơ quan thuế vẫn gặp nhiều khó khăn. Thiếu nguồn lực đầu tư là một trong những trở ngại lớn, với 32% hộ kinh doanh khu vực nông thôn và 23% hộ ở khu vực đô thị cho biết gặp khó khăn tài chính khi phải đầu tư hệ thống hóa đơn điện tử. Bên cạnh chi phí ban đầu, các khoản chi duy trì, vận hành và xử lý sự cố kỹ thuật cũng khiến nhiều hộ lo ngại.

Đáng chú ý hơn, hạn chế về kiến thức và kỹ năng công nghệ được đánh giá là rào cản lớn nhất. Có tới 77% hộ kinh doanh ở nông thôn và 67% hộ ở đô thị thừa nhận họ thiếu kỹ năng cần thiết để vận hành hệ thống hóa đơn điện tử một cách trơn tru. Điều này làm gia tăng nguy cơ sai sót trong kê khai, lập hóa đơn và kéo theo rủi ro vi phạm pháp luật thuế.

Đề xuất của VCCI nhận được sự đồng tình từ nhiều hộ kinh doanh, song cũng vấp phải những ý kiến phản biện từ giới chuyên gia. Tổng Giám đốc Công ty TNHH Kế toán và Tư vấn Thuế Trọng Tín Nguyễn Văn Được cho rằng, việc nâng ngưỡng bắt buộc sử dụng hóa đơn điện tử lên 3 tỷ đồng là quá cao, có thể tạo ra sự bất bình đẳng giữa hộ kinh doanh và DN, thậm chí trở thành bước thụt lùi trong cải cách thuế. Theo ông Nguyễn Văn Được, nếu hộ kinh doanh có doanh thu lớn nhưng không bị buộc xuất hóa đơn điện tử, trong khi DN phải tuân thủ nghiêm ngặt, sẽ khiến môi trường cạnh tranh thiếu công bằng và làm giảm động lực chuyển đổi từ hộ lên DN.

Gỡ vướng từ công nghệ

Nhìn rộng hơn, tranh luận quanh ngưỡng doanh thu 1 tỷ hay 3 tỷ đồng phản ánh một thách thức lớn hơn trong cải cách thuế: thay đổi tư duy tuân thủ của hộ kinh doanh khi chuyển từ cơ chế thuế khoán sang tự kê khai, tự nộp theo doanh thu thực tế.

Theo nhiều chuyên gia, nỗi lo lớn nhất của hộ kinh doanh không chỉ là chi phí hay thủ tục, mà là tâm lý “sợ sai”, sợ bị xử phạt khi bước vào một cơ chế quản lý mới đòi hỏi ghi chép, kê khai minh bạch. Quan điểm của ông Nguyễn Văn Được là: kinh doanh càng lớn thì càng phải được quản lý bằng công cụ minh bạch, nếu không sẽ không thể kiểm soát được doanh thu và nghĩa vụ thuế, đi ngược lại mục tiêu xây dựng một xã hội kinh doanh văn minh.

Ở góc độ quản lý, Phó Tổng thư ký Hội Tư vấn Thuế Việt Nam, nguyên Vụ trưởng Vụ Kê khai và kế toán thuế (Tổng cục Thuế) Lê Thị Duyên Hải cho biết, thực tế triển khai hóa đơn điện tử từ máy tính tiền đối với các hộ kinh doanh có doanh thu từ 1 tỷ đồng/năm trở lên từ ngày 1/6 đã cho thấy những tín hiệu tích cực. Thống kê của cơ quan thuế cho thấy, số hộ sử dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền đã tăng nhanh, từ khoảng 130.000 hộ lên 250.000 hộ chỉ trong vài tháng.

Trong khi đó, Đại biểu Quốc hội Phan Đức Hiếu cho rằng, cải cách thuế đối với hộ kinh doanh là bước ngoặt lớn, thách thức không chỉ nằm ở quy trình hay công cụ, mà là sự thay đổi tư duy tuân thủ. Việc chuyển từ thuế khoán sang tự kê khai khiến nhiều hộ lo lắng về trách nhiệm pháp lý, sai sót thủ tục và chi phí phát sinh. Tuy nhiên, theo vị đại biểu này, cốt lõi của cải cách là làm cho người kinh doanh “không phải sợ luật” nếu làm đúng luật.

Ông Phan Đức Hiếu nhấn mạnh vai trò của công nghệ trong việc thúc đẩy tuân thủ tự giác. Phần mềm dành cho hộ kinh doanh cần được thiết kế trên nền tảng năng lực thực tế của người dùng, bảo đảm “ai cũng có thể sử dụng được”, đặc biệt với các chủ hộ lớn tuổi, kỹ năng số hạn chế, ở khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng xa. Ứng dụng không chỉ là công cụ kê khai, mà còn phải đóng vai trò hướng dẫn, cảnh báo, hỗ trợ hộ kinh doanh thực hiện đúng và đủ nghĩa vụ thuế.

Nhìn tổng thể, tranh luận quanh ngưỡng hóa đơn điện tử phản ánh yêu cầu cấp thiết phải thiết kế chính sách thuế theo hướng linh hoạt, có lộ trình và lấy khả năng tuân thủ làm trung tâm. Trong bối cảnh thuế khoán sẽ bị bãi bỏ từ năm 2026, nếu chính sách được thiết kế quá “dốc”, nguy cơ phát sinh tâm lý né tránh, thu hẹp quy mô hoặc chuyển sang khu vực phi chính thức là điều không thể xem nhẹ.