Tưởng nhớ và tri ân GS Trần Quốc Vượng – người khai sáng Hà Nội học hiện đại

Tri ân GS Trần Quốc Vượng - một bậc kỳ tài

Hội thảo có sự tham gia TS Phạm Quang Nghị - nguyên Bí thư Thành uỷ Hà Nội; đông đảo chuyên gia, nhà khoa học, nhà nghiên cứu hàng đầu về lịch sử, địa lý của Việt Nam cùng gia đình cố GS Trần Quốc Vượng.

Phát biểu đề dẫn tại hội thảo, PGS.TS Đỗ Hồng Cường – Hiệu trưởng Trường Đại học Thủ đô Hà Nội nhấn mạnh: dù đã 20 năm trôi qua kể từ ngày GS Trần Quốc Vượng rời cõi tạm, nhưng di sản học thuật, tư tưởng khoa học và nhân cách trí thức của ông vẫn hiện diện bền bỉ trong đời sống nghiên cứu và giáo dục Việt Nam.

GS là một trong số ít những nhà khoa học hội tụ được chiều sâu tri thức, bản lĩnh học thuật và tinh thần dấn thân, để lại dấu ấn sâu đậm trong nhiều lĩnh vực như sử học, khảo cổ học, dân tộc học và văn hóa học. Ở ông, khoa học không chỉ là nghề nghiệp, mà là một cách sống, một trách nhiệm công dân và một sứ mệnh văn hóa.

Đặc biệt, với Thăng Long - Hà Nội, GS Trần Quốc Vượng không chỉ là một nhà nghiên cứu, mà còn là người khai mở một hệ hình tư duy khoa học mới, đặt nền móng cho sự hình thành và phát triển của Hà Nội học hiện đại.

Ông tiếp cận Hà Nội như một chỉnh thể sống, nơi lịch sử, không gian, văn hóa và con người đan cài trong những lớp trầm tích của đất - nước - ký ức - thời gian. Từ cách tiếp cận liên ngành và giàu chiều sâu của GS Trần Quốc Vượng, Hà Nội hiện lên không chỉ như một đô thị lịch sử, mà như một thực thể văn hóa năng động, luôn vận động, tiếp biến và sáng tạo. Tư tưởng khoa học của GS đã vượt ra khỏi phạm vi nghiên cứu hàn lâm, trở thành nguồn cảm hứng và cơ sở lý luận quan trọng cho nhiều cách tiếp cận mới về bảo tồn di sản, phát triển đô thị và xây dựng bản sắc Thăng Long - Hà Nội trong bối cảnh đương đại.

Hội thảo không chỉ là một hoạt động khoa học thuần túy, mà còn là một hành động tri ân sâu sắc đối với một học giả lớn. Thông qua các tham luận và đối thoại học thuật, các đại biểu đã cùng nhìn lại, đối sánh và tiếp tục phát triển những giá trị tư tưởng mà GS Trần Quốc Vượng đã lặng lẽ nhưng bền bỉ kiến tạo suốt cả cuộc đời khoa học của mình. Trong bối cảnh Hà Nội đang hướng tới mô hình phát triển dựa trên nguồn lực di sản và sức sáng tạo của con người, tư tưởng của GS càng cho thấy sức sống lâu dài, tính dự báo và giá trị định hướng chiến lược.

Đối với Trường Đại học Thủ đô Hà Nội, việc tổ chức hội thảo còn thể hiện rõ cam kết học thuật và trách nhiệm xã hội của nhà trường trong việc kế thừa, phát huy di sản khoa học của các thế hệ trí thức đi trước, đặc biệt là những đóng góp nền tảng cho Hà Nội học truyền thống và Hà Nội học hiện đại. 

Kỷ niệm 20 năm ngày mất của GS Trần Quốc Vượng (2005-2025), sau khi hoàn thành Đề án 1209, bồi dưỡng kiến thức Hà Nội học cho 6.600 cán bộ quản lý, giáo viên các trường phổ thông và sinh viên, xây dựng không gian Hà Nội học theo mẫu hình mà GS Trần Quốc Vượng đã truyền dạy, cùng việc tổ chức hội thảo khoa học, Viện Hà Nội học và Đào tạo Quốc tế xuất bản cuốn sách: "Trần Quốc Vượng - Giáo sư khai sáng Hà Nội học hiện đại". Cuốn sách là tập hợp 33 bài viết sâu sắc của 39 tác giả đề cập đến tất cả các lĩnh vực của Hà Nội học mà GS Trần Quốc Vượng đã dày công nghiên cứu và kiến tạo.

Nhận xét về các bài viết được tập hợp trong cuốn sách, GS.TS.NGND Nguyễn Quang Ngọc, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, Ủy viên Hội đồng Trường Đại học Thủ đô Hà Nội, học trò của GS Trần Quốc Vượng cho rằng, cuốn sách đã giúp người đọc nhận diện được toàn vẹn, sâu sắc, bản chất và tươi mới hơn về những đóng góp của GS - một bậc Thánh sư của Hà Nội học hiện đại.

Cũng là học trò của GS Trần Quốc Vượng, TS Phạm Quang Nghị, Nguyên Bí thư Thành uỷ Hà Nội bày tỏ, hội thảo được tổ chức là hoạt động ý nghĩa để tưởng niệm, tri ân, biết ơn những đóng góp to lớn nhiều phương diện vừa khoa học, vừa thực tiễn của GS Trần Quốc Vượng - một bậc kỳ tài.

Người khai sáng Hà Nội học hiện đại

GS Trần Quốc Vượng là học giả xuất chúng ở nửa cuối thế kỷ XX mà tầm uyên bác bao trùm lên nhiều lĩnh vực của khoa học xã hội nhân văn, khoa học tự nhiên và khoa học dự báo. Ông tốt nghiệp thủ khoa Cử nhân Sử - Địa đầu tiên của Trường Đại học Sư phạm Hà Nội và trở thành Cán bộ nghiên cứu, giảng dạy thuộc Bộ môn Cổ sử Việt Nam, Khoa Lịch sử, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội ngay từ ngày đầu thành lập (năm 1956).

Dưới sự dẫn dắt của các vị GS huyền thoại Đào Duy Anh, Trần Đức Thảo, Trần Văn Giàu, Trần Quốc Vượng chọn Hà Nội là địa bàn trọng điểm triển khai nghiên cứu Cổ sử Việt Nam theo định hướng nghiên cứu tổng hợp liên ngành. Các công trình đầu tiên về địa lý học lịch sử, các trung tâm chính trị thời cổ đại và đặc biệt là kinh thành Cổ Loa của GS đã lần lượt xuất hiện từ cuối những năm 1950 và đầu những năm 1960. Theo thống kê chưa đầy đủ, từ năm 1959 đến năm 2005, GS Trần Quốc Vượng đã có 71 công trình lớn nhỏ về Hà Nội, trong đó có 28 công trình quan trọng ghi dấu ấn đặc trưng về không gian lịch sử - văn hóa Cổ Loa - Vạn Xuân - Đại La - Thăng Long - Hà Nội. Ông cũng là người có công đầu trong việc xây dựng ngành Hà Nội học.

Trước khi mất, GS Trần Quốc Vượng kiến nghị TP Hà Nội cần thành lập một Trung tâm Hà Nội học “nhằm mục đích tập hợp các nhà Hà Nội học thuộc đủ các ngành tự nhiên và xã hội - nhân văn để tiến tới khắc họa rõ ràng dần một chân dung Thăng Long - Hà Nội trên tảng nền mảnh đất “ngàn năm văn vật”, nơi “hội tụ - kết tinh - giao lưu - lan tỏa” của một nền văn hiến Âu Lạc - Vạn Xuân - Đại Việt - Việt Nam, nơi lắng hồn núi sông ngàn năm”. Từ đề xuất đó, được sự đồng ý của UBND TP Hà Nội, năm 2024, Viện Hà Nội học và Đào tạo Quốc tế trực thuộc Trường Đại học Thủ đô Hà Nội ra đời, phục vụ trực tiếp sứ mệnh xây dựng Thủ đô văn hiến - văn minh - hiện đại, Thành phố kết nối toàn cầu. Nguyện vọng thiết tha và cháy bỏng của GS Trần Quốc Vượng đã và đang trở thành hiện thực.

Trong khuôn khổ hội thảo, các đại biểu tham quan Không gian Hà Nội học, đặt tại cơ sở 4 của Đại học Thủ đô Hà Nội (Thường Tín, Hà Nội).