[AI và cơn khát “điện sạch"] Bài cuối: Giải cơn khát “điện sạch” cho “cỗ máy” AI

Đi tìm lời giải cho bài toán này tại Việt Nam, Báo Kinh tế & Đô thị đã có cuộc trao đổi với TS Trần Văn Khải - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội.

Cushman & Wakefield tính toán Việt Nam cần bổ sung 6,6 GW điện mới trong 5 năm tới chỉ để đáp ứng nhu cầu của các trung tâm dữ liệu. Thực tế tại Việt Nam ra sao và chúng ta cần cơ chế, chính sách, khung pháp lý thế nào để bổ sung nguồn điện mới, đặc biệt là điện sạch, thưa ông?

- Thực tế, việc bảo đảm nguồn điện đủ và sạch đang là vấn đề nan giải ở Việt Nam. Nhìn nhận thẳng thắn, nếu không cải thiện, rất khó đáp ứng thêm 6,6 GW phụ tải mới từ trung tâm dữ liệu mà không tăng phát thải. Bởi vì trong ngắn hạn, lựa chọn dễ nhất để có điện nhanh là chạy thêm điện than, khí, đi ngược mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào 2050. Do đó, cấp thiết cần cơ chế, chính sách mạnh mẽ để huy động nguồn điện mới, ưu tiên điện sạch, trong 5–10 năm tới.

Thứ nhất, Nhà nước cần đẩy nhanh thực thi Quy hoạch điện VIII với các giải pháp cụ thể. Quy hoạch đã đề ra mục tiêu đến 2030 tăng công suất điện lên ~150 GW, trong đó ít nhất 27 GW là điện gió, 12 GW điện mặt trời (ngoài thủy điện). Để đạt được, Bộ Công Thương nên sớm tổ chức đấu thầu/đấu giá các dự án năng lượng tái tạo mới thay vì chờ cơ chế giá cố định. Đặc biệt, Việt Nam có lợi thế gió biển (riêng khu vực phía Nam đã có tiềm năng hàng trăm GW), nếu có khung pháp lý đấu thầu minh bạch, chúng ta có thể sớm khởi công những dự án điện gió ngoài khơi để kịp bổ sung sản lượng trước năm 2030.

Thứ hai, phải giải quyết nút thắt truyền tải và lưu trữ để sử dụng hiệu quả nguồn điện tái tạo. Về truyền tải, cần đầu tư mở rộng lưới điện quốc gia đồng bộ với các trung tâm năng lượng tái tạo. Chẳng hạn, xây dựng mới đường dây 500kV từ Nam Trung Bộ lên Tây Nguyên và về TP Hồ Chí Minh để giải tỏa công suất điện gió, mặt trời khu vực này đến nơi phụ tải lớn. Tương tự, khu vực Bắc Bộ nếu phát triển điện gió ngoài khơi vịnh Bắc Bộ thì cần lưới kết nối thẳng về Hà Nội, Hải Phòng. Hiện việc đầu tư lưới điện do Tập đoàn EVN độc quyền và thường chậm do thiếu vốn. Do đó, Chính phủ nên xem xét mở cửa cho tư nhân đầu tư lưới truyền tải ở các dự án trọng điểm (có thể dưới dạng công tư PPP).

Song song, về lưu trữ, cần ban hành ngay chính sách cho lĩnh vực lưu trữ năng lượng. Ví dụ, quy định rõ việc cho phép DN điện gió, mặt trời lắp hệ thống BESS và được cộng thêm công suất khả dụng; cơ chế giá cho dịch vụ lưu trữ (có thể trả công bằng chênh lệch giá giờ cao điểm); hoặc đấu thầu thuê dung lượng lưu trữ tương tự như thuê nguồn điện dự phòng. Trên thế giới, nhiều nước đã tích hợp hàng nghìn MWh pin lớn vào hệ thống điện. Việt Nam cũng nên thí điểm các dự án BESS quy mô lớn (100–200 MWh) tại nơi lưới yếu, với cơ chế hỗ trợ một phần chi phí, để đánh giá hiệu quả và nhân rộng.

Thứ ba, thúc đẩy thị trường bán lẻ điện cạnh tranh và cơ chế mua điện linh hoạt. Cụ thể, sớm mở rộng quy mô chương trình mua bán điện trực tiếp (DPPA), cho phép các trung tâm dữ liệu ký hợp đồng dài hạn với nhà máy điện tái tạo. Hiện Bộ Công Thương đang triển khai thí điểm DPPA 1.000 MW, nhưng thủ tục còn phức tạp và hạn chế đối tượng. Cần hợp pháp hóa DPPA trong Luật Điện lực sửa đổi, tạo cơ sở cho hàng loạt hợp đồng thương mại điện gió, mặt trời được ký kết, nhờ đó kích thích đầu tư hàng tỷ USD vào nguồn điện mới mà không cần bảo lãnh Chính phủ. Cùng với DPPA, việc áp dụng biểu giá điện theo thời gian và các chương trình demand response cũng rất quan trọng, giúp hệ thống điện cân bằng hơn.

Thứ tư, hoàn thiện khung pháp lý về năng lượng sạch và giảm phát thải để đồng bộ với phát triển trung tâm dữ liệu. Nhà nước nên sớm ban hành Luật Năng lượng tái tạo hoặc cập nhật Luật Điện lực với chương riêng về năng lượng tái tạo, lưu trữ, lưới thông minh. Trong đó, quy định rõ các cơ chế ưu đãi (thuế, đất đai, tín dụng xanh) cho dự án điện tái tạo; cơ chế chứng chỉ năng lượng tái tạo (I-REC) và tín chỉ

carbon trong nước để DN có công cụ tuân thủ mục tiêu phát thải. Ví dụ, nếu một trung tâm dữ liệu chưa thể mua 100% điện sạch, họ có thể mua chứng chỉ I-REC nội địa để bù đắp, với điều kiện hệ thống chứng chỉ được Nhà nước công nhận. Bên cạnh đó, thúc đẩy xây dựng thị trường carbon theo cam kết Net Zero, cho phép giao dịch tín chỉ giữa các DN.

Cuối cùng, không thể thiếu sự phối hợp quốc tế trong huy động nguồn lực. Việt Nam đã tham gia Tuyên bố Đối tác chuyển dịch năng lượng công bằng (JETP) với các nước G7, dự kiến huy động 15,5 tỷ USD hỗ trợ quá trình giảm dần điện than, phát triển năng lượng sạch. Cần tận dụng tối đa nguồn vốn ưu đãi và kinh nghiệm quốc tế từ JETP và các tổ chức như Ngân hàng Thế giới, ADB… để đầu tư vào lưới điện thông minh, công nghệ lưu trữ, điện gió ngoài khơi. Đây đều là những lĩnh vực mới mẻ mà Việt Nam cần sự trợ giúp về tài chính lẫn kỹ thuật.

Tóm lại, thực tiễn cho thấy hệ thống điện Việt Nam đủ tiềm năng nhưng chưa đủ sẵn sàng cho sự bùng nổ của trung tâm dữ liệu nếu không nhanh chóng cải cách. Cần một khung chính sách toàn diện từ khâu phát triển nguồn điện tái tạo, mở rộng lưới truyền tải, đến vận hành thị trường và quản lý tiêu thụ. Những động thái tích cực gần đây như ban hành Quy hoạch điện VIII, thí điểm DPPA, cam kết Net Zero đã là bước khởi đầu đúng hướng. Điều quan trọng giờ đây là triển khai quyết liệt và tháo gỡ nhanh các vướng mắc thể chế như giá mua điện tái tạo cho dự án chuyển tiếp, về cấp phép lưới điện, về huy động vốn tư nhân…

Các dự báo tin cậy đều khẳng định Việt Nam sẽ sớm đón các siêu trung tâm dữ liệu (hyperscale data center) quốc tế đến “làm tổ”. Sự góp mặt của họ sẽ tạo cơ hội và thách thức gì cho các tập đoàn công nghệ trong nước, thưa ông?

- Sự hiện diện của các hyperscale data center quốc tế tại Việt Nam sẽ tạo nên bức tranh hai mặt đối với DN công nghệ trong nước cũng như ngành năng lượng.

Về cơ hội, trước hết, các tập đoàn công nghệ Việt Nam sẽ được hưởng lợi từ hiệu ứng lan tỏa công nghệ và hệ sinh thái. Khi các “đại gia” như: Amazon, Google, Microsoft… mở trung tâm dữ liệu tại Việt Nam, họ thường kéo theo chuỗi cung ứng dịch vụ đi kèm – từ dịch vụ viễn thông, bảo trì, an ninh mạng đến đào tạo nhân lực. DN Việt có thể tham gia làm đối tác, nhà thầu phụ cho họ. Chẳng hạn, VNG đã liên doanh với Tập đoàn ST Telemedia (Singapore) để phát triển trung tâm dữ liệu, qua đó tiếp thu được công nghệ quản trị hiện đại và tiêu chuẩn vận hành quốc tế. Sự hợp tác này giúp nâng cao năng lực cho DN nội và tạo thêm doanh thu. Bên cạnh đó, sự có mặt của các trung tâm dữ liệu nước ngoài sẽ thúc đẩy thị trường điện toán đám mây và dịch vụ số phát triển. Các DN Việt Nam có thêm lựa chọn hạ tầng thuê ngoài chất lượng cao, giá cạnh tranh, từ đó giảm chi phí và tăng tốc chuyển đổi số. Ví dụ, một startup Việt có thể thuê dịch vụ máy chủ AI của trung tâm dữ liệu Amazon đặt tại Việt Nam thay vì phải dùng máy chủ đặt tận Singapore, vừa nhanh hơn lại rẻ hơn.

Mặt khác, sự hiện diện của những “người khổng lồ” sẽ đưa Việt Nam lên bản đồ trung tâm dữ liệu khu vực, đem lại uy tín và thu hút đầu tư dài hạn. Giới chuyên gia nhận định Việt Nam có thể vươn lên sánh ngang Thái Lan, Indonesia và thậm chí thay thế một phần vai trò của Singapore trong phân khúc trung tâm dữ liệu tầm trung. Khi đó, không chỉ hạ tầng trung tâm dữ liệu, mà cả ngành viễn thông, công nghiệp phần cứng, phần mềm trong nước cũng có cơ hội mở rộng thị trường. Các tập đoàn trong nước nếu biết tận dụng cơ hội liên kết với nước ngoài sẽ vươn tầm quốc tế. Đơn cử, Viettel hợp tác với Singtel xây tuyến cáp biển kết nối Singapore – Việt Nam, qua đó biến Việt Nam thành nút giao data quốc tế, tạo tiền đề cho dịch vụ viễn thông và trung tâm dữ liệu Việt vươn ra ngoài biên giới.

Sự xuất hiện của các siêu trung tâm dữ liệu cũng mang lại động lực phát triển mới cho ngành năng lượng. Ông có chia sẻ quan điểm này?

- Các siêu trung tâm dữ liệu chính là động lực đầu tư nguồn điện mới, đặc biệt là năng lượng tái tạo. Các trung tâm dữ liệu quốc tế thường cam kết sử dụng tỷ lệ điện xanh rất cao. Do vậy, họ sẵn sàng ký hợp đồng mua điện dài hạn với các dự án điện gió, điện mặt trời tại Việt Nam. Đây là cơ hội cho các nhà đầu tư điện tái tạo trong nước huy động vốn và mở rộng quy mô dự án. Hơn nữa, nhu cầu điện tăng mạnh từ các trung tâm dữ liệu sẽ thúc đẩy ngành điện phải sớm nâng cấp lưới và áp dụng công nghệ mới. EVN và các công ty điện lực có cơ sở để đầu tư hiện đại hóa lưới điện (trạm biến áp thông minh, hệ thống truyền tải IT) nhằm phục vụ các trung tâm dữ liệu yêu cầu độ ổn định cao.

Về chính sách, áp lực đáp ứng phụ tải dữ liệu cũng có thể giúp thúc đẩy cải cách thị trường điện theo hướng cởi mở hơn (ví dụ đẩy nhanh khung pháp lý cho DPPA, lưới thông minh), cuối cùng có lợi cho toàn ngành năng lượng.

Tuy nhiên, thách thức đặt ra không hề nhỏ. Thứ nhất, các trung tâm dữ liệu ngoại sẽ tạo sức ép cạnh tranh rất lớn lên DN trung tâm dữ liệu nội địa. Hiện thị trường trong nước do các công ty viễn thông Việt Nam (VNPT, Viettel IDC, FPT, CMC…) nắm giữ phần lớn. Khi những “đại bàng” quốc tế với tiềm lực mạnh tràn vào, miếng bánh thị phần sẽ bị chia nhỏ. Nếu DN Việt không nâng cấp công nghệ và mở rộng quy mô kịp thời, họ có thể mất khách hàng lớn vào tay đối thủ ngoại.

Thứ hai, về phía ngành năng lượng, gánh nặng cung ứng điện sẽ gia tăng đáng kể. Như đã nêu, thêm hàng nghìn MW phụ tải mới trong thời gian ngắn đòi hỏi ngành điện phải chạy đua mở rộng nguồn và lưới. Nếu không kịp, nguy cơ thiếu điện hoặc sụt áp cục bộ sẽ hiện hữu, ảnh hưởng đến ổn định hệ thống điện quốc gia. Đặc biệt, các trung tâm dữ liệu cần điện liên tục 24/7 nên chỉ một sự cố mất điện vài giây cũng gây thiệt hại lớn, buộc họ phải đầu tư máy phát diesel dự phòng. Điều này đi ngược mục tiêu xanh nếu xảy ra thường xuyên. Do đó, áp lực lên EVN về đảm bảo độ tin cậy và chất lượng điện sẽ rất cao. Thêm nữa, cơ cấu nguồn điện hiện nay của Việt Nam vẫn nặng nhiệt điện than (khoảng 55–60% sản lượng). Nếu không cải thiện nhanh tỷ trọng năng lượng sạch, các trung tâm dữ liệu quốc tế có thể gặp khó trong việc đạt mục tiêu phát thải bằng 0 tại Việt Nam, hoặc họ phải mua tín chỉ carbon bù đắp chi phí cao. Điều này có thể làm nản lòng một số “nhà đầu tư xanh” khó tính.

Cuối cùng, thách thức về nhân lực và an ninh thông tin cũng đáng lưu ý. Các trung tâm dữ liệu hyperscale đòi hỏi đội ngũ kỹ sư trình độ cao để vận hành và bảo trì. Sự có mặt của nhiều công ty quốc tế sẽ hút nhân lực chất lượng, tạo cạnh tranh nhân sự với DN trong nước. Chúng ta cần nhanh chóng đào tạo thêm chuyên gia hạ tầng số để đáp ứng nhu cầu. Về an ninh, khi dữ liệu toàn cầu đổ về Việt Nam, nguy cơ tấn công mạng, rò rỉ dữ liệu nhạy cảm cũng tăng. Các DN Việt và cơ quan quản lý sẽ phải phối hợp chặt chẽ hơn với đối tác quốc tế để bảo đảm an ninh mạng lẫn an ninh năng lượng.

Tóm lại, cơ hội và thách thức song hành. Tôi cho rằng sự hiện diện của các siêu trung tâm dữ liệu quốc tế là xu thế không thể đảo ngược và sẽ mang lại nhiều lợi ích dài hạn cho nền kinh tế số Việt Nam.

Xin cảm ơn ông!

PGS.TS Nguyễn Đức Huy – Phó Hiệu trưởng Trường Điện – Điện tử, Đại học Bách khoa Hà Nội

AI đang mở ra nhiều cơ hội cho ngành điện, đặc biệt là trong việc vận hành lưới điện thông minh (smart grid). Các thuật toán AI giúp dự báo phụ tải chính xác, tối ưu hóa vận hành, phát hiện và xử lý sự cố nhanh chóng, tự động điều chỉnh nguồn phát theo nhu cầu thực tế, từ đó giảm tổn thất điện năng và nâng cao hiệu quả sử dụng năng lượng.

Mặc dù có quan điểm tương đối thận trọng trong tầm nhìn phát triển các trung tâm dữ liệu tại Việt Nam, song theo tôi các nghiên cứu ứng dụng AI để xây dựng hệ thống điện thông minh là hết sức cần thiết. AI đang có những bước tiến mạnh mẽ, đã và sẽ trở thành trợ lý đắc lực để phát triển các giải pháp vận hành hệ thống điện thông minh, hiệu quả hơn, độ tin cậy cao hơn. Một mặt, ứng dụng AI sẽ làm gia tăng nhu cầu sử dụng điện, mặt khác AI sẽ hỗ trợ đưa ra các giải pháp sử dụng điện hiệu quả, tiết kiệm. AI vừa là thủ phạm gây tăng tải, vừa là công cụ đắc lực để hiện đại hóa lưới điện.

Nghị quyết 57 NQ-TW, Nghị quyết 70 NQ-TW đã tạo ra những tiền đề rất tốt để tăng nguồn lực cho nghiên cứu phát triển, tạo cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa Nhà nước, nhà trường, DN, gắn kết đào tạo với nhu cầu thực tiễn. Các nghị quyết, chính sách này cần được cụ thể hóa bằng các chương trình hành động cụ thể, quyết liệt để tận dụng được tối đa nguồn lực trong nước, tạo ra các sản phẩm AI/tự động hóa phù hợp với Việt Nam, góp phần tăng cường mục tiêu phát triển kinh tế số của Đảng và Nhà nước.

Chủ tịch kiêm Tổng Giám đốc Công ty FPT Telecom International (FTI), Tập đoàn FPT Trần Hải Dương:

Sự hiện diện của các siêu trung tâm dữ liệu quốc tế tại Việt Nam là cú hích quan trọng, đánh dấu việc Việt Nam bước vào chuỗi giá trị hạ tầng số toàn cầu. Về cơ hội, điều này mở ra cánh cửa, giúp các tập đoàn trong nước như FPT tiếp cận công nghệ tiên tiến, hợp tác với các đối tác toàn cầu và tham gia vào chuỗi giá trị số toàn cầu.

Tuy nhiên, thách thức cũng rất lớn. Các tập đoàn trong nước phải đối mặt với áp lực cạnh tranh về công nghệ, hiệu quả và quy mô, đòi hỏi đầu tư mạnh mẽ vào R&D và chiến lược dài hạn. Ngành năng lượng phải giải bài toán cung cấp nguồn điện ổn định cho các trung tâm dữ liệu tiêu thụ hàng trăm MW, trong khi vẫn đảm bảo không làm tăng phát thải carbon. Nếu không có sự phối hợp chặt chẽ giữa Chính phủ và DN, chúng ta có nguy cơ bị tụt hậu hoặc phụ thuộc vào các nhà đầu tư ngoại, do đó nhu cầu về xây dựng liên minh công - tư, đầu tư vào hạ tầng xanh và tạo môi trường cạnh tranh công bằng trở nên trọng yếu. Chỉ như vậy, Việt Nam mới có thể biến sự hiện diện của siêu trung tâm dữ liệu (hyperscale data center) thành bệ phóng để trở thành cường quốc công nghệ khu vực, dẫn đầu về cả kinh tế và phát triển bền vững.

Tổng Giám đốc Schneider Electric Việt Nam và Campuchia Đồng Mai Lâm:

Sự bùng nổ của AI sẽ đi kèm mức tiêu thụ điện năng tăng vọt. Theo dự báo của Cơ quan Năng lượng quốc tế - IEA, đến năm 2028, AI có thể chiếm 15 – 20% tổng mức tiêu thụ điện của các trung tâm dữ liệu, gia tăng đáng kể so với mức 8% vào năm 2023. Cùng lúc đó, mô hình xử lý dữ liệu đang chuyển dịch từ tập trung sang phân tán, với khoảng 50% tác vụ AI dự kiến sẽ được xử lý theo mô hình hybrid, nghĩa là kết hợp giữa trung tâm dữ liệu và xử lý tại biên. Tất cả những vấn đề trên dẫn đến nhu cầu phải tái thiết hạ tầng công nghệ để sẵn sàng cho AI, từ trung tâm dữ liệu đến cách vận hành tòa nhà, lưới điện.

Chúng tôi sẵn sàng chuyển giao công nghệ, hợp tác chặt chẽ với các đối tác Việt Nam để xây dựng một hạ tầng số vững mạnh, sẵn sàng cho AI. Chúng tôi tin rằng, với sự hợp tác chặt chẽ giữa Chính phủ, DN và các tổ chức, Việt Nam sẽ sớm trở thành một trung tâm công nghệ hàng đầu khu vực.

Bài 2: Không lo thiếu "điện sạch" cho trung tâm dữ liệu?

Bài 3: "Đất lành, chim đậu"