Mô hình chính quyền địa phương hai cấp đang mở ra cơ hội phân quyền sâu hơn, hiệu quả hơn để xã, phường không chỉ là đơn vị hành chính cơ sở, mà đang trở thành nơi thể hiện rõ nhất năng lực phục vụ của chính quyền đô thị, nơi định hình văn hóa ứng xử đô thị, truyền cảm hứng cho sự đổi mới sáng tạo từ cộng đồng. Tuy nhiên, để có thể khai mở được hết tiềm lực phát triển văn hóa, các xã, phường vẫn còn gặp không ít khó khăn, thách thức.

Là vùng đất có bề dày truyền thống văn hóa, lịch sử lâu đời, phường Tây Tựu sau sắp xếp có 16 di tích, trong đó, 9 di tích đã được xếp hạng cấp quốc gia, 5 di tích đã được xếp hạng cấp TP, 2 di tích thuộc danh mục kiểm kê, chưa xếp hạng. Tiêu biểu là quần thể di tích đình Đăm cùng với dòng sông Pheo uốn lượn có tiềm năng mang lại giá trị về du lịch, tâm linh, văn hóa nếu được đầu tư đúng mức, xứng tầm.

Trò chuyện với Kinh tế & Đô thị, Phó Chủ tịch UBND phường Tây Tựu Nguyễn Sỹ Thắng chia sẻ, để phát triển văn hóa, tiềm năng ở Tây Tựu rất lớn. Tuy nhiên, cần phải có sự đầu tư không hề nhỏ về cơ sở hạ tầng, quảng bá hình ảnh, tu bổ, tôn tạo, phát huy giá trị của các di tích đó. Theo ông Nguyễn Sỹ Thắng, khó khăn lớn nhất là cơ sở hạ tầng xung quanh các di tích, danh thắng, từ hệ thống giao thông, cấp thất thoát nước, đến vệ sinh môi trường.

“Bên cạnh đó, việc ứng dụng công nghệ thông tin trong quảng bá hình ảnh các di tích của phường hiện nay mới ở mức độ nhất định, cần phải có sự đầu tư bài bản hơn. Ngoài ra, nội dung liên quan đến phân cấp, phân bổ ngân sách hiện nay còn nhiều vấn đề chưa đi đến thống nhất” - ông Nguyễn Sỹ Thắng băn khoăn.

Tương tự, tại xã Vật Lại, kế thừa truyền thống của 5 xã sau khi hợp nhất gồm Phú Châu, Đồng Thái, Phú Sơn, Thái Hòa, Vật Lại, địa phương có bề dày lịch sử văn hóa, truyền thống anh hùng cách mạng, với nhiều giá trị văn hóa vật thể, phi vật thể đặc sắc. Trên địa bàn xã có 104 di tích nằm trong danh mục kiểm kê, trong đó có 24 di tích đã được xếp hạng (9 di tích xếp hạng cấp quốc gia, 15 di tích xếp hạng cấp TP). Tuy nhiên, theo Chủ tịch UBND xã Vật Lại Nguyễn Đức Anh, trong công tác quản lý, phát huy nguồn lực văn hóa hiện nay của địa phương vẫn còn những khó khăn nhất định. Đó là nguồn kinh phí đầu tư cho việc bảo tồn, trùng tu, tôn tạo các di tích lịch sử văn hóa còn rất hạn chế, không đáp ứng được nhu cầu thực tế. Bên cạnh đó, việc hỗ trợ kinh phí cho người trông coi, bảo vệ các di tích cũng còn nhiều thiếu thốn.

Điều đáng nói, nhiều di tích chưa có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, chưa có bản đồ chi tiết, hồ sơ pháp lý rõ ràng. Việc khoanh vùng di tích đôi khi chưa tính toán kỹ lưỡng, ảnh hưởng đến quy hoạch kinh tế - xã hội địa phương. “Hiện nay, việc thực hiện quy chế quản lý, khai thác và tổ chức hoạt động của các thiết chế văn hóa, thể thao chưa đạt hiệu quả. Cùng với đó, việc huy động sự tham gia của cộng đồng, người dân vào các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa còn hạn chế” – ông Nguyễn Đức Anh chia sẻ.

Chung quan điểm, lãnh đạo nhiều xã, phường cũng nhìn nhận, cơ chế thu hút, các chính sách ưu đãi, khuyến khích đầu tư tư nhân vào lĩnh vực văn hóa chưa đủ hấp dẫn, khiến việc xã hội hóa gặp nhiều khó khăn. Trong khi đó, kinh phí cho hoạt động văn hóa chưa cao.

Tại phường Đông Ngạc, hạ tầng và thiết chế văn hóa tuy đã được quan tâm đầu tư song còn những khó khăn. Trên địa bàn phường có 54 tổ dân phố nhưng hiện nay mới có 36 nhà văn hóa tổ dân phố, 1 trung tâm văn hóa - thể thao phường phục vụ nhu cầu sinh hoạt cộng đồng. Đáng nói, thiết chế văn hóa chưa đồng bộ, nhiều tổ dân phố chưa có nhà văn hóa độc lập hoặc xuống cấp, chưa đáp ứng được nhu cầu sinh hoạt cộng đồng. Một số hạng mục công trình của di tích xuống cấp nhưng chưa được đầu tư tu bổ kịp thời, thiếu quy hoạch tổng thể bảo tồn không gian làng cổ.

Bí thư Đảng ủy phường Đông Ngạc Ngô Văn Nam cho biết, kinh phí dành cho văn hóa từ ngân sách phường còn hạn chế, trong khi các hoạt động văn hóa mang tính bảo tồn, phục dựng, tổ chức lễ hội, giáo dục truyền thống đều cần nguồn lực dài hạn. Việc huy động nguồn lực từ doanh nghiệp, người dân, hội đồng hương… gặp rào cản về cơ chế phối hợp, thủ tục hành chính và nhận thức.

Trong quá trình đô thị hóa, hội nhập quốc tế, nguy cơ tác động ảnh hưởng mai một, mất đi một số di sản văn hóa vật thể và phi vật thể đang ngày càng cấp bách. Hà Nội với số lượng dân cư đông, đang trong quá trình đô thị hóa nhanh nên còn nhiều bất cập về hạ tầng kỹ thuật, đặc biệt là hạ tầng xã hội như thiếu trường, lớp, nơi vui chơi giải trí, sinh hoạt cộng đồng... Bên cạnh đó, tốc độ gia tăng dân số cơ học lớn (trung bình là 2%/năm, tương đương hơn 200.000 người/năm) tạo sức ép rất lớn cho TP trong vấn đề quy hoạch, phát triển. Đặc biệt, Hà Nội có số lượng di tích lớn, nhu cầu trùng tu, cải tạo lớn nhưng nguồn lực từ TP đến địa phương chưa đáp ứng yêu cầu đặt ra.

Tại buổi làm việc với Ban Thường vụ Thành ủy Hà Nội ngày 16/6/2025, Tổng Bí thư Tô Lâm cũng đánh giá, bên cạnh những kết quả tích cực, chúng ta cũng cần thẳng thắn nhìn nhận một số nhiệm vụ triển khai vẫn còn chậm, thiếu đột phá. Việc triển khai cơ chế phân cấp, phân quyền, nhất là về tài chính - ngân sách và đầu tư công, còn lúng túng. Một số lĩnh vực then chốt như quản lý quy hoạch đô thị, bảo vệ di sản, phát triển vùng ven, nông thôn vẫn còn tình trạng dàn trải, chưa thực sự có trọng tâm, trọng điểm…

Sau một tháng triển khai mô hình chính quyền địa phương hai cấp, Hà Nội đã ghi nhận những kết quả tích cực trên nhiều lĩnh vực như kiện toàn tổ chức, nâng cao hiệu lực quản lý, cải cách thủ tục hành chính, thúc đẩy chuyển đổi số. Hà Nội cũng đã hoàn thành việc chuyển chủ đầu tư các dự án đầu tư công, điều chỉnh chỉ tiêu kinh tế - xã hội và giao dự toán ngân sách mới cho các đơn vị theo mô hình chính quyền địa phương hai cấp.

Tuy nhiên, nhiều khó khăn, vướng mắc cũng được lãnh đạo các xã, phường nêu và kiến nghị với TP, Trung ương tháo gỡ, trọng tâm là khó khăn về nhân sự, cơ sở vật chất, quy trình nghiệp vụ và hạ tầng công nghệ thông tin. Như tại xã Minh Châu còn thiếu tới 19 cán bộ lãnh đạo theo 15 vị trí việc làm; xã Phú Xuyên phản ánh hạ tầng công nghệ thông tin bước đầu còn chưa thông suốt…

Chủ trì hội nghị đánh giá tình hình thực hiện sắp xếp tổ chức bộ máy, đơn vị hành chính và sơ kết một tháng vận hành mô hình chính quyền địa phương hai cấp ngày 28/7/2025, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính cũng nhấn mạnh, bên cạnh những kết quả tích cực đạt được, vẫn còn những tồn tại, hạn chế cần khắc phục ngay. Trong đó có những công việc cần tiếp tục làm liên quan hệ thống thể chế, pháp luật về tổ chức chính quyền địa phương hai cấp, nhiều văn bản dưới luật cần được ban hành hoặc cập nhật kịp thời; việc kiện toàn tổ chức bộ máy và nhân sự, có tình trạng vừa thiếu vừa thừa; phân cấp, phân quyền vẫn còn giao thoa, vướng mắc.

Cùng với đó, cơ chế tài chính, ngân sách chưa thực sự thông suốt, nhiều địa phương phản ánh ngân sách cấp xã còn hạn hẹp, trong khi phải quản lý địa bàn rộng hơn trước; các điều kiện bảo đảm cho hoạt động của chính quyền hai cấp còn có bất cập, nhất là hạ tầng công nghệ thông tin…

Theo phân cấp của Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2025, cấp tỉnh tập trung vào ban hành cơ chế, chính sách, chiến lược, quy hoạch và quản lý vĩ mô; trong khi cấp xã thực hiện chính sách và cung cấp dịch vụ công cơ bản là một hướng đi hợp lý để tăng hiệu quả hoạt động của chính quyền địa phương. Tuy nhiên, nhiều ý kiến đề nghị cần có các hướng dẫn chi tiết nhằm cụ thể hóa quyền hạn và trách nhiệm, tránh chồng chéo hoặc thiếu sót trong quản lý.

Riêng đối với phát triển văn hóa, một vấn đề quan trọng cần lưu tâm là đội ngũ cán bộ làm văn hóa ở cơ sở. Phó Chủ tịch UBND xã Bất Bạt Nguyễn Việt Giao nêu, công tác chỉ đạo, điều hành của một số Tiểu ban quản lý di tích đôi lúc chưa thật sự sát sao trong công tác bảo vệ di tích. Cùng với đó, đội ngũ cán bộ làm công tác văn hóa tại cơ sở chưa có nhiều kinh nghiệm thực tế trong lĩnh vực quản lý và bảo vệ di tích.

Ban Chỉ đạo Chương trình số 06-CTr/TU Hà Nội về “Phát triển văn hóa, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh giai đoạn 2021 – 2025” cũng nhận định, trong bối cảnh phát triển cách mạng 4.0, trí tuệ nhân tạo, nguồn nhân lực của Thủ đô còn nhiều hạn chế, nhất là đối với ngành phục vụ cho phát triển công nghệ cao, phát triển công nghiệp văn hóa cũng như quản lý văn hóa, thể thao Hà Nội.

Về vấn đề này, PGS.TS Đỗ Văn Trụ - Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Việt Nam bày tỏ, trước đây ở cấp quận, huyện có Phòng Văn hóa - Thông tin chịu trách nhiệm quản lý Nhà nước về văn hóa. Hiện nay, Phòng Văn hóa - Xã hội xã, phường có phạm vi hoạt động rất rộng, gồm cả lĩnh vực văn hóa, y tế, giáo dục, nội vụ, lao động việc làm, người có công... Vấn đề đầu tiên đặt ra hiện nay là văn hóa sẽ được quan tâm như thế nào? “Trong bước chuyển đổi này, chúng ta đứng trước những thách thức rất lớn. Đó là không có cán bộ chuyên sâu về di sản văn hóa, nhất là ở cấp xã, phường; nếu không có sự quan tâm đúng mức thì sẽ gây ra những đứt gãy” - PGS.TS Đỗ Văn Trụ nói.

Phát biểu chỉ đạo tại Đại hội Đảng bộ cơ quan Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội lần thứ I, nhiệm kỳ 2025 – 2030 đầu tháng 7 vừa qua, Phó Chủ tịch Thường trực UBND TP Lê Hồng Sơn cũng chỉ ra, một trong những nút thắt lớn nhất là tư duy quản lý văn hóa còn nặng về hành chính, thiếu tính thị trường, thiếu tính sáng tạo, thiếu tính hội nhập. Nhiều nguồn lực văn hóa và thể thao chưa được phát triển xứng với tiềm năng. Vì thế, để phát triển văn hóa, biến văn hóa thành động lực phát triển kinh tế - xã hội, điều quan trọng nhất là thay đổi tư duy quản lý, cần thay từ tư duy quản lý hành chính sang kiến tạo và đồng hành. “Ngành Văn hóa và Thể thao cần quan tâm đến công tác xây dựng, phát triển đội ngũ cán bộ có trình độ, hiểu biết công nghệ và có bản lĩnh” - Phó Chủ tịch Thường trực UBND TP Lê Hồng Sơn lưu ý.

Hiện nay, trong khi chờ UBND TP ban hành quy chế mới về việc quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa và danh thắng trên địa TP, Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội đã có hướng dẫn tạm thời về vấn đề này. Cụ thể, đối với công tác quản lý di tích, UBND TP thực hiện việc quản lý Nhà nước đối với toàn bộ di tích trên địa bàn TP thuộc thẩm quyền quản lý của UBND TP; quản lý các di tích tiêu biểu, gồm: khu di tích Trung tâm Hoàng thành Thăng Long, khu di tích Cổ Loa, khu di tích Văn Miếu - Quốc Tử Giám; di tích tưởng niệm Bác Hồ tại Vạn Phúc - Hà Đông; di tích Nhà tù Hỏa Lò; di tích 48 Hàng Ngang và các di tích khác do UBND TP quyết định. Sở Văn hóa và Thể thao chịu trách nhiệm tham mưu UBND TP thực hiện quản lý Nhà nước về di tích trên địa bàn TP.

UBND cấp xã, phường thực hiện quản lý di tích trên địa bàn trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn và nhiệm vụ được giao, phù hợp quy định pháp luật hiện hành cho đến khi UBND TP ban hành Quy chế quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di tích trên địa bàn theo quy định hiện hành. Đối với khu di tích quốc gia đặc biệt đền Cổ Loa: Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội phối hợp UBND xã Đông Anh rà soát, tổng hợp, xây dựng quy chế chung, phân định rõ trách nhiệm trong công tác quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị khu di tích Cổ Loa.

Đối với công tác tu bổ khi di tích bị xuống cấp và việc xác định di tích bị xuống cấp phải được cơ quan chuyên môn về văn hóa xác nhận. Trong đó, Bộ VHTT&DL xác nhận đối với di sản thế giới, di tích quốc gia đặc biệt, di tích quốc gia; Sở VH&TT xác nhận đối với di tích cấp TP, di tích trong Danh mục kiểm kê di tích để đảm bảo tính xác thực về quy mô, sự cần thiết phải đầu tư theo chuyên ngành quản lý…

(Còn nữa)