Chuyển đổi số để lan tỏa giá trị, chiều sâu văn hóa Việt Nam

Công nghệ đánh thức di sản

Nhớ lại giai đoạn đại dịch Covid-19 bùng phát, toàn bộ di tích phải đóng cửa kéo dài, đặt ra không ít khó khăn, thách thức cho những nhà quản lý di tích. Làm sao để tồn tại, đưa di sản đến với công chúng từ xa là bài toán được đặt ra. Trong bối cảnh đó, việc ứng dụng công nghệ số là cơ hội vàng để giải bài toán này cũng như góp phần đắc lực trong quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích.

Phó Giám đốc Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu – Quốc Tử Giám Nguyễn Liên Hương cho biết, kể từ sau đại dịch Covid-19, Văn Miếu - Quốc Tử Giám đẩy mạnh việc ứng dụng công nghệ, chuyển đổi số với các hoạt động nổi bật như số hóa tài liệu, hiện vật, hệ thống tham quan, áp dụng vé điện tử; sử dụng mã QR code, công nghệ để tăng tương tác của du khách với di tích.

Đồng thời Trung tâm còn xây dựng cơ sở dữ liệu số, ứng dụng công nghệ 3D mapping… kết hợp với nghiên cứu văn hóa - lịch sử nhằm tạo ra các sản phẩm số chất lượng cao phục vụ nghiên cứu, giáo dục và quảng bá di tích, đặc biệt phù hợp với nhu cầu trải nghiệm hiện đại của giới trẻ.

Một trong những sản phẩm nổi bật là chương trình "Trải nghiệm đêm Văn Miếu - Quốc Tử Giám", nơi không gian lung linh của ánh sáng LED và công nghệ 3D mapping tái hiện lịch sử di tích một cách sống động. Chương trình mang đến cho du khách một diện mạo mới của quần thể di tích cùng những cảm xúc khác biệt so với tham quan vào ban ngày.

Điểm nhấn của chương trình là phần trình chiếu 3D mapping mang tên "Tinh hoa đạo học". Trong đó, mặt tiền nhà Tiền đường trở thành màn hình khổng lồ, kể lại những câu chuyện kỳ thú về nền giáo dục cổ xưa và giá trị của đạo học trong văn hóa Việt Nam.

Hay mới đây, hành trình trải nghiệm "Một đêm hóa sĩ tử" tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám cũng gây ấn tượng mạnh với công chúng khi mang đến cơ hội cho người tham gia khám phá di sản văn hóa và tri thức Việt Nam qua lăng kính công nghệ hiện đại. Lấy cảm hứng từ hành trình khoa cử thời xưa, chương trình được chia thành 5 khu vực: Ghi danh – Nhập đạo – Luận đạo – Khoa cử – Trọng đạo, tái hiện hành trình tu thân lập nghiệp của sĩ tử xưa dưới góc nhìn hiện đại. Bằng công nghệ hiện đại như 3D mapping, thực tế tăng cường và trí tuệ nhân tạo ngôn ngữ, chương trình đã mang đến trải nghiệm thú vị cho công chúng, đồng thời góp phần tôn vinh những giá trị tốt đẹp của bản sắc văn hóa dân tộc.

Nhờ áp dụng công nghệ, đẩy mạnh chuyển đổi số, hàng năm, Văn Miếu - Quốc Tử Giám đón hàng triệu lượt khách đến tham quan, tạo nguồn thu phục vụ tái đầu tư, tu bổ di tích cũng như đóng góp cho ngân sách Nhà nước.

Không riêng gì Văn Miếu – Quốc Tử Giám, nhiều khu di tích, bảo tàng, khu thắng cảnh trên địa bàn Hà Nội cũng như cả nước thời gian qua đã đẩy mạnh ứng dụng chuyển đổi số để phục vụ quản lý và gia tăng trải nghiệm mới mẻ cho du khách. Như tại chùa Trấn Quốc, những mã QR được đặt ở nơi dễ nhìn, du khách hay người dân tới vãn cảnh, lễ chùa có thể sử dụng điện thoại thông minh để quét mã tra cứu, tìm hiểu những thông tin, câu chuyện lịch sử của di tích bằng cả tiếng Việt và tiếng Anh.

Hay các lễ hội gần đây cũng được ứng dụng công nghệ 3D mapping để kể chuyện lịch sử văn hóa như Lễ hội gò Đống Đa (quận Đống Đa), Lễ hội đền Hai Bà Trưng (huyện Mê Linh), Lễ hội đình Trường Lâm (quận Long Biên)… Các chương trình nghệ thuật trong lễ hội được thể hiện theo hình thức bán thực cảnh kết hợp công nghệ 3D mapping. Ở đó, sự hòa quyện giữa âm nhạc dân gian, hiện đại và công nghệ ánh sáng sẽ thể hiện dòng chảy xuyên suốt của lịch sử qua nhiều giai đoạn, tôn vinh các di sản văn hóa cũng như tạo thêm sản phẩm du lịch hấp dẫn du khách.

Theo TS Nguyễn Nhật Quang - Thành viên Hội đồng Tư vấn quốc gia về phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, sử dụng công nghệ bản sao số (dữ liệu số và kết nối số) sẽ gia tăng giá trị cho các sản phẩm văn hóa. Số hóa di sản vật thể và phi vật thể, kết nối với các sản phẩm, dịch vụ kinh tế khác góp phần sáng tạo và lan tỏa các giá trị văn hóa, hỗ trợ phát triển du lịch, văn hóa, ẩm thực. Từ đó thúc đẩy việc hình thành và phát triển công nghiệp văn hóa.

Không làm biến dạng di sản

Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia đã xác định: phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số đang là yếu tố quyết định phát triển của các quốc gia; là điều kiện tiên quyết, thời cơ tốt nhất để nước ta phát triển giàu mạnh, hùng cường trong Kỷ nguyên mới - Kỷ nguyên vươn mình của dân tộc. Chính phủ giao nhiệm vụ cho Bộ VHTT&DL xây dựng, triển khai Đề án chuyển đổi số trong lĩnh vực văn hóa trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt trong tháng 12/2025.

Theo GS.TS Từ Thị Loan - nguyên Quyền Viện trưởng Viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia Việt Nam, chuyển đổi số ngành văn hóa có bản chất và đặc thù khác hẳn so với các ngành kinh tế - kỹ thuật. Mục tiêu của chuyển đổi số văn hóa không chỉ hướng tới hiệu quả kinh tế hay tự động hóa, mà chú trọng bảo tồn, phát huy giá trị bản sắc, chiều sâu lịch sử, văn hóa, truyền thống. Như vậy, chuyển đổi là phương tiện, công cụ giúp nâng cao hiệu quả của toàn bộ quá trình gìn giữ, lan tỏa, đổi mới và phát triển văn hóa.

“Chuyển đổi số trong văn hóa không đơn thuần là "số hóa" hay "đưa lên mạng", mà là chuyển đổi tư duy bảo tồn, tiếp nhận, tổ chức, phát triển hình thức giao tiếp và biểu đạt mới trên không gian số; đảm bảo bản sắc, giá trị truyền thống không bị mất đi, biến dạng khi chuyển lên môi trường số” – GS.TS Từ Thị Loan nói.

Ở góc độ đơn vị trực tiếp quản lý di tích, Phó Giám đốc Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu – Quốc Tử Giám Nguyễn Liên Hương chia sẻ, hạ tầng thiếu đồng bộ, nguồn nhân lực chuyên môn còn thiếu, kỹ năng sử dụng công nghệ còn hạn chế là những rào cản lớn cho công tác chuyển đổi số.

“Vấn đề quan trọng trước hết là phải thay đổi cách nhìn nhận về quản lý các di tích, cập nhật thường xuyên xu thế, không ngừng tạo ra các sản phẩm, giá trị mới. Đồng thời phải đưa ra mục tiêu, chiến lược rõ ràng giúp việc chuyển đổi số diễn ra liên tục, không đứt gãy và phát huy hiệu quả” – bà Nguyễn Liên Hương chia sẻ.

Thứ trưởng Bộ VHTT&DL Phan Tâm nhấn mạnh, chuyển đổi số trong văn hóa không chỉ là sự chuyển đổi đơn thuần về công nghệ mà là sự chuyển đổi toàn diện và sâu sắc trong toàn bộ công đoạn của chuỗi giá trị văn hóa. Chuyển đổi số trong lĩnh vực văn hóa đặt con người, bản sắc văn hóa Việt Nam là trung tâm, đảm bảo tính nhân văn, giữ gìn phát huy các giá trị, chiều sâu văn hóa Việt Nam.