Trong kỷ nguyên chuyển đổi số, công nghệ và trí tuệ nhân tạo đang mở ra những cánh cửa mới cho thanh niên khuyết tật, nhóm lao động từng chịu nhiều thiệt thòi trên thị trường việc làm. Từ học nghề, bán hàng trực tuyến đến sáng tạo nội dung số, ngày càng nhiều bạn trẻ yếu thế khẳng định năng lực và vị thế của mình trong nền kinh tế bao trùm. Báo Kinh tế và Đô thị đã phỏng vấn ông Phạm Văn Thành, Chủ tịch Hội Thanh niên Khuyết tật Việt Nam về những giải pháp tạo sinh kế bền vững cho nhóm đối tượng này.

Thưa ông, đồng hành với thanh niên khuyết tật thời gian qua, ông cảm nhận thế nào về khát vọng học tập, lập nghiệp và hòa nhập của họ trong thời đại số hiện nay?

- Tôi luôn nhìn thấy ở các bạn thanh niên khuyết tật một nguồn năng lượng rất đặc biệt, đó là khát vọng tự lập, khát vọng cống hiến và khát vọng được sống bình đẳng trong thời đại số. Ngày nay, chỉ với một chiếc điện thoại thông minh, các bạn đã có thể học nghề, bán hàng online, làm nội dung, thiết kế, thậm chí tham gia các dự án số hóa cho doanh nghiệp. Nhiều bạn làm việc online với tác phong chuyên nghiệp chẳng khác gì nhân viên bình thường. Điều tôi trân trọng nhất là tinh thần “không chờ đợi được giúp, mà muốn được trao cơ hội để tự vươn lên”. Đó chính là tinh thần của thế hệ thanh niên số – dù có khuyết tật, nhưng không chịu để số phận quyết định tương lai của mình.

Nhưng thực tế cho thấy nhiều thanh niên khuyết tật vẫn gặp khó trong tiếp cận việc làm. Theo ông, đâu là nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng “bị bỏ lại phía sau” này?

- Nguyên nhân sâu xa nằm ở khoảng cách giữa đào tạo và thị trường lao động thực tế. Nhiều chương trình dạy nghề cho người khuyết tật còn mang tính phong trào, chưa có “đầu ra” cụ thể, chưa gắn với nhu cầu thật của doanh nghiệp. Trong khi đó, nhiều doanh nghiệp lại chưa mở rộng chính sách tuyển dụng linh hoạt, chưa tận dụng hình thức làm việc từ xa, vốn rất phù hợp với người khuyết tật. Ngoài ra, môi trường số ở nông thôn còn thiếu điều kiện hạ tầng và thiết bị, khiến nhiều bạn khó tiếp cận cơ hội việc làm trực tuyến. Vì vậy, chúng ta cần chuyển từ cách tiếp cận “an sinh xã hội” sang cách tiếp cận “kinh tế bao trùm”, để người khuyết tật được nhìn nhận như một lực lượng lao động tiềm năng trong nền kinh tế số.

Theo ông, đâu là những rào cản lớn nhất hiện nay đối với thanh niên khuyết tật: kỹ năng, công nghệ, môi trường làm việc hay định kiến xã hội?

- Theo tôi, rào cản lớn nhất với thanh niên khuyết tật không phải là khiếm khuyết của cơ thể, mà là định kiến xã hội. Nhiều người vẫn nhìn họ bằng ánh mắt thương hại hơn là tin tưởng, khiến cơ hội việc làm và học nghề bị thu hẹp. Doanh nghiệp chưa mạnh dạn tuyển dụng vì lo ngại hiệu suất, còn người khuyết tật lại thiếu cơ hội để chứng minh năng lực thật. Điều này tạo nên một “vòng luẩn quẩn” giữa thiếu niềm tin và thiếu cơ hội.

- Bên cạnh đó, kỹ năng số, môi trường làm việc thân thiện và công cụ công nghệ tiếp cận vẫn còn hạn chế ở nhiều nơi. Tuy nhiên, chính chuyển đổi số và trí tuệ nhân tạo (AI) đang mở ra cơ hội bình đẳng hơn bao giờ hết cho họ. Chỉ cần được trang bị kỹ năng và công cụ phù hợp, người khuyết tật hoàn toàn có thể làm việc hiệu quả, sáng tạo, và đóng góp như bất kỳ ai khác. Nhiều bạn trẻ khuyết tật hiện đã trở thành người bán hàng online, lập trình viên, thiết kế nội dung số. Thực tế chứng minh, rào cản lớn nhất nằm trong nhận thức của chúng ta, chứ không phải trong khả năng của họ. Khi xã hội thay đổi góc nhìn, người khuyết tật sẽ không còn “yếu thế”, mà trở thành một phần năng động của nền kinh tế số Việt Nam.

 

Với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ số và AI, theo ông, cơ hội dành cho thanh niên khuyết tật đang thay đổi như thế nào?

- Công nghệ số và trí tuệ nhân tạo đang mở ra kỷ nguyên bình đẳng mới cho thanh niên khuyết tật. Nếu trước đây, rào cản về di chuyển, giao tiếp hay môi trường làm việc khiến họ bị giới hạn, thì nay Internet và AI đã xóa nhòa khoảng cách ấy. Các công cụ chuyển giọng nói thành văn bản, phần mềm đọc màn hình, dịch tự động, hay thiết kế bằng AI giúp người khuyết tật làm việc hiệu quả hơn, thậm chí vượt trội ở một số lĩnh vực sáng tạo. Họ có thể làm việc từ xa, tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu mà không bị giới hạn bởi không gian địa lý. Nhiều nghề mới như sáng tạo nội dung, thương mại điện tử, gắn nhãn dữ liệu, hỗ trợ khách hàng trực tuyến đang trở thành “cánh cửa vàng” cho người khuyết tật bước vào kinh tế số. Điều quan trọng là phải có chính sách đào tạo kỹ năng số thực tế và hạ tầng công nghệ tiếp cận để họ không bị bỏ lại phía sau. Công nghệ không phân biệt ai, chỉ cần được hướng dẫn đúng, thanh niên khuyết tật hoàn toàn có thể làm chủ tương lai số của mình. Đó không chỉ là cơ hội nghề nghiệp, mà còn là hành trình khẳng định giá trị bản thân và đóng góp cho xã hội.

Ông có thể chia sẻ một số chương trình hoặc mô hình mà Hội đang triển khai để hỗ trợ nhóm thanh niên này?

- Hội Thanh niên Khuyết tật Việt Nam đang triển khai nhiều mô hình thiết thực:

Bình Dân Học Vụ AI: Nhằm thực hiện Nghị quyết 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, Trung ương Hội Thanh niên khuyết tật Việt Nam đã phối hợp cùng Microsoft Việt Nam, LuyenAI, Chống lừa đảo, OEG Group, NK Media và hơn 10 đơn vị tổ chức chương trình phong trào “Bình dân học vụ số” cho cộng đồng người yếu thế, khuyết tật Việt Nam trong giai đoạn từ 2025 - 2029. Phương pháp để triển khai mô hình “Bình dân học vụ số” sẽ là “Train to Trainer” + “Học tập suốt đời”: Các chuyên gia sẽ đào tạo những điều cơ bản nhất, thiết thực nhất, ứng dụng dễ dàng nhất trong lao động và đời sống cho các bạn thanh niên khuyết tật tiềm năng. Thông qua chương trình, các bạn thanh niên khuyết tật sau khi được đào tạo sẽ tiếp tục tự học, nâng cao trình độ, cập nhật nội dung mới trên các nền tảng số như LuyenAI.vn, sau đó chính các bạn thanh niên khuyết tật sẽ đi đào tạo, chia sẻ kiến thức tới cộng đồng của mình.

Đội hình “Bình dân học vụ số” gồm các chuyên gia ở nhiều lĩnh vực để hỗ trợ thanh niên khuyết tật tiếp cận công nghệ, phát triển kỹ năng số và ứng dụng vào công việc, học tập, như: Ngô Minh Hiếu (Hiếu PC), đồng sáng lập doanh nghiệp xã hội Chống Lừa Đảo; Lê Công Thành – Chủ tịch InfoRe; Phí Đăng Khoa, Đào Việt Anh, Gia Nguyễn – chuyên gia Microsoft Việt Nam; Nguyễn Đức Bình (Chim Sẻ Đi Nắng) – nhà sáng tạo nội dung số; Hoàng Anh Quân – bình luận viên bóng đá. Từ tháng 3/2025 đến nay, chương trình đã thu hút hơn 3.000 người yếu thế, khuyết tật học trực tiếp và trực tuyến qua Microsoft Learn, LuyenAI.vn, Chongluadao.vn.

Chương trình “Chống lừa đảo và tăng cường an toàn không gian số” giữa Hội Thanh niên khuyết tật Việt Nam, OEG và Doanh nghiệp xã hội Chống Lừa Đảo được xây dựng trên nền tảng chung về trách nhiệm xã hội và cam kết bảo vệ người dùng trên không gian mạng. Chúng tôi tập trung vào các hoạt động như: Tăng cường truyền thông và giáo dục về an toàn không gian số; phối hợp tổ chức các chiến dịch truyền thông, hội thảo, chương trình đào tạo nâng cao nhận thức của cộng đồng về rủi ro trực tuyến. Trong đó, Chống Lừa Đảo cung cấp công cụ giúp người dùng kiểm tra độ tin cậy của website, bảo vệ dữ liệu cá nhân và phòng tránh tấn công mạng trên trang chongluadao.vn.

Qua thực tiễn, Hội rút ra bài học gì để một chương trình sinh kế số cho người khuyết tật thực sự hiệu quả, tránh hình thức?

- Bài học lớn nhất mà Hội Thanh niên Khuyết tật Việt Nam rút ra là phải có đầu ra thật trước khi đào tạo. Mỗi khóa học cần gắn với doanh nghiệp, đơn hàng hoặc cam kết tuyển dụng cụ thể, tránh dạy theo phong trào. Chương trình được thiết kế ngắn gọn, bám sát nhu cầu thị trường và triển khai theo mô hình “Học thật – làm thật – sống được bằng nghề”, trong đó học viên vừa học kỹ năng số, vừa tham gia dự án thật có trả công. Sẽ phải luôn có đội ngũ Mentor kèm cặp trong 3–6 tháng đầu, giúp học viên rèn tác phong chuyên nghiệp và làm quen quy trình làm việc từ xa. Bên cạnh đó, Hội xây dựng chuẩn làm việc trực tuyến, bảo đảm an toàn số, đo lường thu nhập và tỷ lệ giữ việc sau đào tạo.

Khi triển khai hỗ trợ, Hội có gặp khó khăn gì về nhân lực, tài chính, cơ chế chính sách hay công nghệ không?

- Khi triển khai các chương trình sinh kế số, chúng tôi gặp không ít khó khăn về nhân lực, tài chính và cơ chế chính sách. Nguồn lực của Hội còn mỏng, trong khi nhu cầu đào tạo, kèm cặp và hỗ trợ việc làm cho người khuyết tật ngày càng lớn. Một số doanh nghiệp muốn đồng hành nhưng chưa có cơ chế rõ ràng để tính các hoạt động bao trùm vào ngân sách CSR hay ESG. Ở nhiều địa phương, thiết bị và hạ tầng công nghệ còn yếu, khiến việc học và làm việc trực tuyến gặp trở ngại. Tuy vậy, chính những thách thức ấy đang thôi thúc chúng tôi đổi mới cách làm, kết nối Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng để xây dựng một hệ sinh thái bền vững, nơi người khuyết tật có thể làm việc và sống bằng chính năng lực của mình.

Theo ông, mô hình nào có thể nhân rộng toàn quốc để giúp thanh niên khuyết tật tham gia sâu hơn vào thị trường lao động số trong 1–2 năm tới?

- Theo tôi, mô hình “Học thật – làm thật – sống được bằng nghề” là hướng đi phù hợp và có thể nhân rộng toàn quốc trong giai đoạn 1–2 năm tới. Mô hình này bắt đầu từ đào tạo kỹ năng số ngắn hạn, sau đó gắn ngay với việc làm thật hoặc đơn hàng thật từ doanh nghiệp. Thanh niên khuyết tật có thể làm việc từ xa trong các lĩnh vực như thương mại điện tử, thiết kế, nội dung số, chăm sóc khách hàng hay dán nhãn dữ liệu AI. Để mô hình này lan tỏa, cần sự phối hợp chặt chẽ giữa Nhà nước – Doanh nghiệp – Các tổ chức xã hội, tận dụng chính sách chuyển đổi số quốc gia và chương trình “Kinh tế số bao trùm”. Địa phương có thể triển khai theo cụm tỉnh, xây dựng trung tâm hỗ trợ sinh kế số đặt tại các Hội hoặc Trung tâm đổi mới sáng tạo. Khi được đầu tư bài bản và kết nối hạ tầng số, mô hình này sẽ giúp thanh niên khuyết tật tự tin tham gia thị trường lao động số, góp phần vào mục tiêu phát triển một Việt Nam số nhân văn, không ai bị bỏ lại phía sau.

Từ góc độ thực tiễn, ông có kiến nghị gì với các cơ quan chức năng và doanh nghiệp để tạo sinh kế bền vững cho thanh niên khuyết tật?

- Tôi có ba kiến nghị cụ thể:

Nhà nước cần ban hành chính sách đặt hàng công và đấu thầu xã hội dành cho sản phẩm, dịch vụ do người khuyết tật làm ra. Khi có đầu ra ổn định, người khuyết tật sẽ thực sự tự lập.

Doanh nghiệp nên coi việc tuyển dụng, hợp tác với người khuyết tật là một phần của chiến lược phát triển bền vững – ESG, hoạt động Trách nhiệm xã hội – CSR chứ không phải hoạt động thiện nguyện.

Cơ quan truyền thông cần lan tỏa hình ảnh người khuyết tật như những công dân số tích cực, để xã hội hiểu rằng: Khi được trao cơ hội công bằng, họ hoàn toàn có thể đóng góp ngang bằng với bất kỳ ai.