Trí tuệ nhân tạo (AI) sẽ ngày càng hoàn thiện và có khả năng gây kinh ngạc cho chính những người tạo ra chúng. AI đang được sử dụng rộng rãi trong các lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có báo chí. Liệu AI có thể thay thế nhà báo hay không? Liệu AI một ngày nào đó có “cướp” mất công việc của nhà báo hay không? Vấn đề pháp lý và đạo đức được nhìn nhận như thế nào khi sử dụng AI trong sáng tạo tác phẩm báo chí?... Để góp phần làm rõ hơn những vấn đề này, phóng viên báo Kinh tế & Đô thị đã có cuộc trao đổi với Nhà báo Hồ Quang Lợi, Phó Chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam, nguyên Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam.

Thưa ông, công nghệ số, trí tuệ nhân tạo (AI) tác động thế nào tới đời sống xã hội nói chung và với lĩnh vực báo chí truyền thông nói riêng?

- Ngày nay, trí tuệ nhân tạo (AI) đã được chấp nhận rộng rãi và có khả năng là bệ phóng đưa con người vào một kỷ nguyên mới. Hiểu đơn giản, AI là một bộ máy thông minh được vận hành bởi các thuật toán. AI có khả năng suy luận như con người. Bằng dữ liệu kết hợp với năng lực điện toán được tăng cường, AI sẽ đưa chúng ta đến một mức độ hiểu biết mới về thế giới và những gì đang diễn ra xung quanh mình.

Ngoài khả năng thay đổi xã hội, trí tuệ nhân tạo sẽ thay đổi cách toàn bộ các nền kinh tế vận hành. Công ty tư vấn PricewaterhouseCoopers đã ước tính rằng đến năm 2030, AI sẽ có khả năng đóng góp 15,7 nghìn tỷ USD vào nền kinh tế toàn cầu, dẫn đến kết quả trực tiếp là tất cả các khu vực trên thế giới sẽ chứng kiến mức tăng vọt trong GDP.

Mặc dù một số ngành như truyền thông, sản xuất ô tô và dịch vụ tài chính... đã đầu tư rất nhiều vào AI, song bản thân công nghệ này vẫn còn đang ở giai đoạn đầu. Vì thế, bây giờ chính là lúc đặt nền móng cho sự thay đổi thành công. Với ngành báo chí, điều này có nghĩa là phải tư duy lại về cách lấy tin và cách truyền đạt đến đối tượng công chúng. Báo chí ứng dụng AI sẽ đòi hỏi hoạt động giám sát tổ chức và biên tập ở mức độ mới.

Trong bối cảnh hiện nay, tất cả chúng ta đều ý thức được rằng hoạt động thông tin - truyền thông nhất thiết phải gắn chặt với sự phát triển nhanh chóng của khoa học, công nghệ. Chưa khi nào trong lịch sử, chúng ta lại có thể tiếp cận thông tin dễ dàng như hiện nay. Hơn ai hết, những người hoạt động trong lĩnh vực báo chí phải tiên phong, dẫn đầu xu thế vận động chung, góp phần kiến tạo nên một nền báo chí lành mạnh, trung thực, khách quan, giàu thông tin, có khả năng tác động tích cực tới mọi mặt của đời sống xã hội.

Ông có thể chia sẻ về những lợi ích mà AI có thể giúp cho quá trình hoạt động báo chí hiệu quả hơn?

- Ứng dụng AI vào các hoạt động của báo chí đã được nhiều tòa soạn báo trên thế giới triển khai. AI ngày càng khẳng định là một trợ thủ đắc lực cho những người làm báo.

Trong quá trình thu thập tin tức, AI cho phép phân loại thông tin và ý tưởng bài báo thông qua các loại quy trình thu thập thông tin mới. Từ đó sẽ giúp xác định xu hướng dựa trên nội dung do người dùng tạo ra trên phương tiện truyền thông xã hội và sẽ trích xuất thông tin từ các văn bản. Washington Post đã dùng bot (chương trình máy tính tự động, thực hiện các tác vụ lặp đi lặp lại trên Internet) đưa tin có khả năng tìm ra mẫu dữ liệu thu hút độc giả, ví dụ như xu hướng tài chính hoặc kết quả bầu cử, giúp các nhà báo tập trung vào chủ đề đó để tạo nhiều tin tức sốt dẻo hơn.

Bằng cách khai thác nguồn tin từ phương tiện truyền thông xã hội và các nguồn tin công khai khác, AI cũng có thể giúp cho người làm báo phát hiện những khía cạnh mới của tin tức.

Không chỉ vậy, AI còn giúp người làm báo rút ngắn thời gian sản xuất tin tức. Thay vì dành hàng tiếng đồng hồ cho việc chép lại các cuộc phỏng vấn và nhập dữ liệu thủ công thì giờ đây, công việc hàng ngày của nhà báo có thể chỉ là tập trung vào những dữ liệu chi tiết quan trọng mà AI tìm được. Bằng cách sử dụng AI, người làm báo có thể có được những công cụ và sức mạnh điện toán để giúp phát hiện ra những tương quan trong dữ liệu. Nếu tự mình làm, người làm báo chưa chắc đã phát hiện ra chúng. Nhưng dù AI có chỉ ra được những điểm liên kết thì người làm báo vẫn phải là người xác minh và giải mã những mối liên hệ trong dữ liệu, hay nói cách khác là kiểm chứng thông tin.

Đối với sản xuất tin bài, nhà báo giờ đây có thể tìm kiếm các khả năng sản xuất nội dung tự động, chuyển đổi nội dung theo các đối tượng độc giả khác nhau.

Đặc biệt, AI mở đường cho các nhà báo gặp gỡ chính bạn đọc của mình thông qua những nền tảng mới. Từ đây họ có thể hiểu được hành vi của người tiêu dùng và tối ưu chiến thuật kiếm tiền và xuất bản trong thời gian thực. Wall Street Journal có tường phí (paywall) ứng dụng thuật toán dự đoán khi nào một độc giả mới sẽ có khả năng đăng ký trả phí. Điều này giúp cho báo chí thương mại có thể tăng trưởng cả về doanh thu và độc giả.

- Tại Việt Nam, việc ứng dụng AI vào hoạt động báo chí đang diễn ra thế nào tại các tòa soạn báo?

- Trí tuệ nhân tạo cũng đã được một số tòa soạn báo tại Việt Nam sử dụng từ khá sớm. Một trong số đó là báo điện tử VietnamPlus của Thông tấn xã Việt Nam. Tòa soạn này đã ứng dụng công cụ Wochit để sản xuất các video ngắn vào năm 2016.

Năm 2019, báo điện tử Dân trí tiên phong cho ra mắt công nghệ giọng đọc AI vào tất cả các bài báo. Thay vì phải đọc toàn bộ phần văn bản như trước đây, AI giúp độc giả có thể nghe tất cả các bài viết xuất bản trên tờ báo điện tử này.

Đến năm 2021, VietnamPlus tiếp tục ký kết thỏa thuận hợp tác chiến lược với Công ty Giải pháp công nghệ Insider với mục tiêu sử dụng AI để tăng lưu lượng người dùng, truyền tải thông điệp được cá nhân hóa đến từng bạn đọc với nhu cầu khác nhau, gợi ý các nội dung yêu thích của người đọc theo dạng Thư tòa soạn (Newsletter)…

Một loạt các tờ báo lớn khác của Việt Nam cũng ứng dụng AI như: Báo VnExpress sản xuất podcast, tin tổng hợp, lọc bình luận của độc giả, kiểm tra từ khóa trong bài viết; báo Thanh Niên sử dụng AI hỗ trợ sắp bài tự động trên trang chủ, gợi ý tin liên quan dựa theo hành vi của độc giả; báo Nhân Dân sử dụng Chartbeat để đo lường độc giả theo thời gian thực và tự động đề xuất nội dung tương thích cho độc giả mang tính cá nhân hóa…

Có một thực tế rằng những tòa soạn nhỏ hơn sẽ gặp phải nguy cơ bị bỏ lại phía sau lớn hơn nếu họ không biến trí tuệ nhân tạo trở thành yếu tố then chốt trong hành trình chuyển đổi của mình. Điều này không yêu cầu khả năng tài chính lớn mà nó sẽ yêu cầu tập trung nhiều hơn vào đào tạo và thay đổi văn hóa.

AI mở ra cho báo chí những cơ hội phát triển chưa từng có; song chính AI cũng tạo ra những thách thức khôn lường đối với những người làm báo. Theo ông những thách thức đó là gì?

- Thế giới đang chuyển từ tình trạng khan hiếm thông tin đến tình trạng dư thừa. Khi việc sản xuất nội dung trở nên rẻ và dễ dàng, nó sẽ mang đến cả cơ hội và thách thức.

Người làm báo nhận ra được ngành thông tin - truyền thông đã bị ảnh hưởng bởi cuộc chuyển đổi số nhanh đến cỡ nào. Trên môi trường số, một tờ báo giờ chỉ là một trong số rất nhiều thương hiệu truyền thông. Một tòa soạn phải cạnh tranh lớn hơn với nhiều phương tiện truyền thông chia sẻ tin tức đang thu hút chú ý của độc giả. Một trang blog không chính thống giờ đây không còn là một đối thủ không liên quan nữa. Một thương hiệu tờ báo lâu đời không có nghĩa là sẽ có được lòng trung thành từ độc giả. Với các thức tiếp cận thông tin dễ dàng trong thời đại số, người làm báo phải liên tục nỗ lực để có được lòng trung thành này.

Trí tuệ nhân tạo là tác nhân mới nhất trong cuộc chuyển đổi này. Nó giúp cho những nhà sáng tạo nội dung có thể tự động sản xuất văn bản hoặc video từ dữ liệu, tìm kiếm những góc nhìn ẩn giấu trong tài liệu và tối ưu việc phân phối nội dung trên các nền tảng.

Hệ quả của những cách thức mới này là các tổ chức báo chí - truyền thông không chỉ phải cạnh tranh với những nhà xuất bản khác mà còn bị thách thức bởi những công nghệ mới đang phá vỡ quy trình làm việc truyền thống trong việc phổ biến nội dung tin tức.

Ngoài ra, nếu mọi thứ đều bị biến thành dữ liệu, các con số thì chúng ta sẽ mất đi góc nhìn con người. Sẽ ngày càng khó khăn trong việc kết nối với độc giả khi mà sự lạnh lùng của dữ liệu vượt sự ấm áp của việc kể một câu chuyện. Bởi vậy, dù chúng ta có thừa dữ liệu để khai thác và phân tích thông qua AI, thì giờ đây, điều quan trọng hơn hết là đặt con người vào trọng tâm của quy trình làm báo hiện đại.

Trong một hệ sinh thái tin tức mà cung vượt cầu, với việc công nghệ số đang tạo ra môi trường đổi mới và thích ứng liên tục, người làm báo cần phải thực sự cân nhắc xem họ phải mang đến điều gì cho độc giả. Bằng chính những công nghệ mới, họ phải tiến xa hơn trong quá trình sáng tạo các tác phẩm báo chí để duy trì tính cạnh tranh của mình, thực sự mang lại những sản phẩm báo chí có giá trị cho bạn đọc. Hiện nay chưa có nhiều công cụ để phân biệt được đâu là nội dung do AI tạo ra và đâu là nội dung do con người làm ra. Thậm chí khi chưa hoàn thiện, AI có thể bịa đặt ra những thông tin sai lệch. Nếu nhà báo không có khả năng kiểm định thì sản phẩm báo chí có thể gây hại cho xã hội. Lúc đó không thể “đổ lỗi” cho AI mà chính nhà báo phải chịu trách nhiệm về thông tin sai đó.

Người ta lo ngại rằng, khi phát triển đến một trình độ nhất định, trí tuệ nhân tạo sẽ thay thế nhà báo. Ông nghĩ sao về điều này?

- Thực tế cho thấy AI hỗ trợ rất nhiều trong hoạt động báo chí nhưng cũng mang lại những câu hỏi lớn cho người làm báo. Những vấn đề đó là, nếu phần mềm được dùng để tạo ra tin tức thì cái tên nào sẽ được đề ở dòng tên tác giả? Dữ liệu đến từ đâu? Vấn đề bản quyền sẽ được xử lý như thế nào? Quy trình này diễn ra thế nào? Hoạt động kiểm soát chất lượng sẽ thay đổi như thế nào nếu dùng AI trong tòa soạn? Liệu nhà báo có mất việc vì một cái máy không? Đây là những câu hỏi mà người làm báo cần trả lời trước khi ứng dụng bất kỳ thứ gì.

Người làm báo ngày nay đang đối mặt với bối cảnh báo chí tương tự những năm cuối thập niên 1990 khi mà sự bùng nổ Internet đã chi phối những chuyển biến lớn trong ngành công nghiệp báo chí, buộc các tòa soạn báo phải hướng sang một mô hình hoàn toàn mới. Nhiều tờ báo đã bắt đầu hành trình số của mình bằng cách scan báo giấy và đưa lên môi trường online dưới định dạng PDF. Khi chi phí cho công nghệ hạ xuống và kỹ năng số được cải thiện, các tòa soạn báo đã phát triển các mô hình hiện đại hơn để sản xuất và phân phối nội dung online.

Sự trỗi dậy của công nghệ trí tuệ nhân tạo đang nhanh chóng ảnh hưởng đến việc thu thập tin tức, sản xuất tin bài và phân phối nội dung. Nó yêu cầu những kỹ năng, công cụ và quy trình làm việc mới. Nhưng điều này không có nghĩa là các tòa soạn sẽ vắng bóng người và trở thành văn phòng cho những cỗ máy thông minh. Tương lai sẽ giống như một hình mẫu hợp tác mới giữa con người và máy móc. Người làm báo cần học nhanh chóng triển khai các công cụ ứng dụng AI để tạo ra báo chí bền vững. Đó là điều mà chúng ta kỳ vọng.

Chúng ta có thể nhớ lại cách điện thoại đã trở thành công cụ thu thập tin tức quan trọng thế nào vào khoảng giữa những năm 1930. Nó đã cho phép các phóng viên liên hệ nguồn tin nhanh hơn và tăng khả năng tiếp cận của họ ngoài phạm vi trước đó. Lập luận tương tự cũng có thể áp dụng cho trí tuệ nhân tạo ngày nay: nó chỉ là một công cụ mới trong bộ công cụ của người làm báo. AI chỉ là một công cụ giúp tăng cường chiều sâu và chiều rộng của thông tin báo chí, tương tự như cách mà cuộc cách mạng Internet, điện thoại và máy đánh chữ đã từng làm.

Máy móc sẽ không thay thế được nhà báo ở những vai trò quan trọng nhất. Thay vào đó, chúng sẽ tiếp sức cho các nhà báo, mang đến nhiều cơ hội đào sâu hơn với các bài báo và chủ động kết nối với độc giả. Mặc dù chuyển đổi là không dễ dàng nhưng những đóng góp cá nhân của nhà báo vẫn sẽ là trọng tâm của quá trình sản xuất tác phẩm báo chí.

Tựu trung lại, ông hình dung thế nào về tương lai gần các hoạt động của báo chí tại Việt Nam khi trí tuệ nhân tạo đã trở nên phổ biến?

- Chúng ta đang sống trong một thế giới quyết định bởi dữ liệu. Và chúng ta luôn có dữ liệu từ trước đến nay. Điểm khác biệt duy nhất là giờ đây chúng ta có công cụ để đo lường, hiểu và xử lý dữ liệu, có thêm thời gian để phát triển những khía cạnh thông tin sâu hơn.

Chuyển đổi số tòa soạn không chỉ nói về công nghệ, mà nó còn là thay đổi trong văn hóa. Điều này bắt đầu bằng việc nuôi dưỡng một môi trường mà ở đó nhà báo được khuyến khích thử nghiệm, có thể thất bại, nhận phản hồi và lặp lại quá trình cho đến khi thành công. AI sẽ giúp thúc đẩy quá trình thu thập và liên kết dữ liệu, công việc không thể thiếu trong quy trình báo chí tổng thể. Việc triển khai những năng lực này yêu cầu một cách làm mới mà ở đó có sự nuôi dưỡng năng lực cộng tác giữa nhân sự công nghệ thông tin và biên tập để tìm ra những cơ hội mới và giải quyết những thách thức. Đồng thời nhìn ra xa khỏi phạm vi ngành để tìm kiếm và triển khai những phương pháp chuẩn có thể giúp tòa soạn hiểu độc giả, công nghệ mới và những thay đổi có tính căn bản.

Song, tòa soạn không thể mong chờ việc thử nghiệm và kết hợp giữa các nhóm diễn ra nhanh chóng khi mà họ tách biệt phòng ban trong tổ chức của mình. Vì thế, vận hành mô hình tòa soạn hội tụ là xu thế tất yếu phục vụ cho quá trình làm báo hiện đại ứng dụng công nghệ AI.

Vậy theo ông, những người làm báo tại Việt Nam cần phải làm gì trước những cơ hội cũng như ngăn chặn những mối lo mà AI đang tạo ra?

- AI hứa hẹn sẽ chuyển đổi toàn bộ quy trình làm việc báo chí. Tốc độ phát triển công nghệ nhanh chóng này khiến các tòa soạn sẽ cần phải học tập và đào tạo liên tục để bắt kịp.

Với ngần ấy động lực song hành cùng thách thức, họ vừa phải mang tố chất của người làm báo truyền thống - những giá trị cốt lõi của nhà báo, vừa phải không ngừng trau dồi kỹ năng, đổi mới tư duy để thích nghi với những chuyển biến của thực tiễn.

Trong thời đại của những cỗ máy thông minh, bản thân nhà báo vẫn đóng vai trò quyết định trong việc giúp độc giả định hướng thông tin. Việc chọn lọc và đánh giá tin tức bằng sức người có thể đảm bảo được rằng độc giả sẽ được cập nhật về những chủ đề đáng được cộng đồng quan tâm.

Đối với người làm báo, điều quan trọng là cần xây dựng một mô hình báo chí bền vững - một mô hình có khả năng bắt kịp những thay đổi công nghệ trong khi vẫn đảm bảo những giá trị cốt lõi. Các nhà báo cần hiểu đủ về máy móc để biết máy móc sẽ không thể thay thế được hoàn toàn người làm báo.

- Xin trân trọng cảm ơn ông!