Trí tuệ nhân tạo và kinh nghiệm quản lý trong kỷ nguyên sáng tạo
AI bước vào nghệ thuật: quản lý thế nào để nuôi dưỡng sáng tạo
Kinhtedothi - Những cách thức quản lý của EU, Nhật Bản và Anh không chỉ tập trung vào bản quyền mà còn nhấn mạnh minh bạch, đạo đức và trách nhiệm trong việc sử dụng AI để tạo ra tác phẩm nghệ thuật.
|
Trí tuệ nhân tạo đang định hình lại thế giới theo cách sâu sắc nhất trong lịch sử công nghệ, không chỉ là một công cụ kỹ thuật mà còn là yếu tố thay đổi cơ bản cách con người sáng tạo, quản lý và đổi mới. Thành công trong việc tận dụng AI không đến từ những giải pháp rời rạc, mà từ các khung chính sách đồng bộ, cân bằng giữa bảo vệ quyền lợi con người và thúc đẩy phát triển công nghệ bền vững. Báo Kinh tế và Đô thị xin trân trọng giới thiệu tới quý độc giả loạt bài 3 kỳ với tựa đề "Trí tuệ nhân tạo và kinh nghiệm quản lý trong kỷ nguyên sáng tạo", phân tích ba khía cạnh quan trọng trong việc quản trị và phát triển AI trên thế giới hiện nay: (1) Cách quản lý AI trong lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật với trọng tâm minh bạch và đạo đức từ EU, Nhật Bản và Anh Quốc, (2) Các mô hình quản trị bản quyền nghệ thuật trong thời đại AI tạo sinh từ Mỹ, Hàn Quốc và Australia, và (3) Những chiến lược quốc gia thúc đẩy đổi mới sáng tạo bằng AI của Singapore, Canada cùng các nước Bắc Âu. Thông qua việc hệ thống hóa các cách tiếp cận, cơ chế và thành tựu nổi bật của những quốc gia tiên tiến, loạt bài này giúp người đọc hình dung rõ hơn về tư duy quản trị AI hiện đại, nơi các thách thức về quyền sở hữu trí tuệ, đạo đức công nghệ và cạnh tranh toàn cầu được biến thành động lực cải cách và phát triển. Đây cũng là những kinh nghiệm tham khảo giá trị cho Việt Nam trong hành trình xây dựng khung pháp lý và chiến lược AI quốc gia, nhằm đảm bảo công nghệ này thực sự phục vụ con người và góp phần đưa đất nước tiến nhanh trên bản đồ đổi mới sáng tạo thế giới. |
Bài 1: AI bước vào nghệ thuật: quản lý thế nào để nuôi dưỡng sáng tạo
Sự bùng nổ của các công cụ trí tuệ nhân tạo (AI) tạo sinh như Midjourney hay Stable Diffusion đang thay đổi sâu sắc lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật, từ việc hỗ trợ vẽ tranh, sáng tác nhạc đến sản xuất phim ảnh ... Tuy nhiên, điều này cũng đặt ra những thách thức lớn đối với ngành này.
Nhiều nghệ sĩ lo ngại rằng, dữ liệu huấn luyện AI thường lấy từ tác phẩm có bản quyền mà không xin phép sẽ dẫn đến nguy cơ vi phạm quyền sở hữu trí tuệ. Đồng thời, nội dung do AI tạo ra có thể cạnh tranh trực tiếp với sản phẩm của con người, ảnh hưởng đến thu nhập và giá trị lao động sáng tạo.
Theo các ghi nhận gần đây, ngành công nghiệp sáng tạo ở nhiều nước đang đối mặt với rủi ro này, buộc các chính phủ phải hành động nhanh chóng để xây dựng quy định phù hợp. Nhiều quốc gia tiên tiến đã xây dựng các khung pháp lý nhằm cân bằng giữa thúc đẩy đổi mới và bảo vệ quyền lợi của nghệ sĩ.
Trong đó, Liên minh châu Âu (EU), Nhật Bản và Anh là những ví dụ điển hình với cách tiếp cận đa dạng cho vấn đề này, để lại bài học quý giá cho nhiều quốc gia khác.
Cách tiếp cận nghiêm ngặt của EU
EU là khu vực dẫn đầu thế giới với việc luật hóa quản lý AI trong sáng tạo nghệ thuật, với việc ban hành Đạo luật AI, khung pháp lý toàn diện đầu tiên về trí tuệ nhân tạo, có hiệu lực từng phần từ năm 2025. Đạo luật này phân loại AI theo mức độ rủi ro, trong đó AI tạo sinh thuộc nhóm rủi ro thấp nhưng phải tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về minh bạch và bản quyền.
Cụ thể, các nhà cung cấp mô hình AI tổng quát phải công bố tóm tắt dữ liệu huấn luyện, tôn trọng luật bản quyền của EU và cho phép chủ sở hữu có quyền từ chối để các nhà cung cấp sử dụng tác phẩm của mình để huấn luyện AI. Nội dung do AI tạo ra, đặc biệt là các nội dung deepfake hoặc hình ảnh nghệ thuật, phải được gắn nhãn rõ ràng, trừ trường hợp dùng cho mục đích nghệ thuật thuần túy.
EU đang dẫn đầu thế giới với việc luật hóa quản lý AI trong sáng tạo nghệ thuật, với việc ban hành Đạo luật AI. Hình minh họa: EPR News
Các tổ chức đại diện nghệ sĩ như Liên minh Nhà soạn nhạc và Nhạc sĩ châu Âu (ECSA) đánh giá cao cách tiếp cận này vì nó bảo vệ quyền lợi của người sáng tạo, đồng thời khuyến khích các thỏa thuận cấp phép tự nguyện giữa nghệ sĩ và công ty AI.
Tuy nhiên, không ít ý kiến cho rằng Đạo luật vẫn tồn tại lỗ hổng, như việc đào tạo AI trên dữ liệu đã được công bố mà không bồi thường đầy đủ. Các vụ kiện từ nghệ sĩ và nhà xuất bản chống lại các công ty AI lớn vẫn diễn ra, cho thấy EU cần nỗ lực hơn nữa trong việc xây dựng môi trường mà sự sáng tạo của con người là trung tâm.
Chính sách linh hoạt, ưu tiên đổi mới của Nhật Bản
Khác với EU, Nhật Bản chọn cách tiếp cận mềm dẻo hơn, trong đó tập trung thúc đẩy đổi mới mà không áp đặt quy định một cách rập khuôn. Luật Bản quyền Nhật Bản, với Điều 30-4 sửa đổi từ năm 2018, cho phép sử dụng tác phẩm có bản quyền để huấn luyện AI mà không cần xin phép, miễn là chỉ với mục đích "không hưởng thụ", tức chỉ phân tích dữ liệu chứ không sao chép trực tiếp biểu đạt sáng tạo của tác phẩm.
Luật Thúc đẩy Nghiên cứu và Ứng dụng Công nghệ AI năm 2025 tiếp tục củng cố định hướng trên, khi giới chức Tokyo xem AI là động lực tăng trưởng kinh tế mà không ràng buộc quá chặt về bản quyền. Đạo luật này không phải là khung quy định cứng nhắc với các hình phạt nghiêm ngặt, mà tập trung vào việc khuyến khích nghiên cứu, phát triển và ứng dụng AI rộng rãi, đồng thời giảm thiểu rủi ro thông qua phối hợp hành chính và hướng dẫn tự nguyện.
Cựu Thủ tướng Nhật Bản Shigeru Ishiba (thứ hai từ trái sang) phát biểu tại cuộc họp Hội đồng Chiến lược AI tại Văn phòng Thủ tướng hồi tháng 12/2024. Ảnh: JIJI
Dù vậy, bản Hướng dẫn của Cơ quan Văn hóa Nhật Bản năm 2025 nhấn mạnh việc huấn luyện AI nhằm tái tạo phong cách cụ thể của nghệ sĩ có thể bị xem là vi phạm bản quyền. Bên cạnh đó, các nhà phát triển AI được khuyến khích áp dụng biện pháp kỹ thuật để ngăn chặn đầu ra xâm phạm bản quyền, đồng thời tránh sử dụng dữ liệu từ nguồn bất hợp pháp.
Cách tiếp cận của Nhật Bản giúp ngành công nghiệp truyện tranh manga, hoạt hình anime và trò chơi điện tử, những lĩnh vực đòi hỏi sáng tạo mạnh, phát triển mạnh mẽ bên cạnh AI. Dù nhiều nghệ sĩ Nhật hiện nay có sử dụng AI như công cụ hỗ trợ, chính phủ vẫn đang thảo luận thêm biện pháp bảo vệ họa sĩ truyện tranh khỏi rủi ro bị "đánh cắp phong cách".
Hành trình tìm kiếm cân bằng tại Anh
Tính đến thời điểm hiện tại, Anh vẫn đang ở giai đoạn chuyển tiếp trong quá trình luật hóa quản lý AI trong sáng tạo nghệ thuật, với các cuộc tham vấn công khai về sửa đổi luật bản quyền vẫn đang diễn ra. Năm 2025, Chính phủ Anh đề xuất ngoại lệ đào tạo dữ liệu văn bản và dữ liệu (TDM) với cơ chế về "quyền từ chối tham gia", cho phép sử dụng tác phẩm để huấn luyện AI trừ khi chủ sở hữu từ chối rõ ràng.
Đề xuất này nhằm tăng cường tính minh bạch, yêu cầu các công ty AI công bố dữ liệu huấn luyện và gắn nhãn nội dung tạo sinh. Tuy nhiên, nó cũng vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ ngành sáng tạo, vốn đóng góp hơn 126 tỷ bảng cho nền kinh tế. Nhiều nghệ sĩ nổi tiếng và tổ chức như Liên minh Bản quyền đã chỉ trích rằng "quyền từ chối tham gia" đang đặt gánh nặng lên người sáng tạo, thay vì yêu cầu cấp phép bắt buộc.
Chính phủ Anh sau đó phải điều chỉnh, khi ưu tiên thỏa thuận cấp phép tự nguyện và có thể loại bỏ bảo hộ bản quyền cho tác phẩm thuần túy do AI tạo ra mà không có đóng góp đáng kể từ con người. Nước này cũng đang học hỏi từ EU và Nhật Bản trong việc hướng tới mô hình khuyến khích hợp tác giữa công ty AI và nghệ sĩ, đồng thời bảo vệ ngành công nghiệp sáng tạo, vốn từ lâu được xem như một trong những trụ cột văn hóa quốc gia.
Kế hoạch của Chính phủ Anh nhằm cho phép các nhà phát triển AI tiếp cận tài liệu có bản quyền để huấn luyện hệ thống của họ đã gây ra phản ứng dữ dội. Ảnh: PA Media
Ba mô hình từ EU, Nhật Bản và Anh cho thấy việc quản lý AI trong sáng tạo nghệ thuật không chỉ dừng ở một cách tiếp cận duy nhất, mà có thể được điều chỉnh sao cho phù hợp với hoàn cảnh của từng quốc gia, khu vực. Trong khi EU ưu tiên bảo vệ quyền lợi nghệ sĩ qua quy định chặt chẽ, thì Nhật Bản thúc đẩy đổi mới với ngoại lệ rộng rãi, còn Anh Quốc tìm kiếm sự cân bằng qua tham vấn và linh hoạt.
Dù vậy, những cách tiếp cận trên vẫn có điểm chung, đó là nhấn mạnh minh bạch dữ liệu huấn luyện, gắn nhãn nội dung AI và khuyến khích cấp phép tự nguyện để nghệ sĩ được hưởng quyền lợi chính đáng từ các tác phẩm của mình.
Trong bối cảnh AI ngày càng thâm nhập sâu vào nghệ thuật, việc tạo một khung pháp lý vừa bảo vệ sáng tạo con người, vừa không kìm hãm công nghệ, là điều rất cần thiết. Việt Nam, với Luật Trí tuệ nhân tạo vừa được thông qua gần đây, có thể học hỏi để xây dựng chính sách phù hợp, đảm bảo AI phục vụ chứ không thay thế giá trị lao động nghệ thuật truyền thống.
Sự phát triển của AI trong sáng tạo nghệ thuật là tất yếu, nhưng cách quản lý sẽ quyết định liệu công nghệ này sẽ trở thành công cụ hỗ trợ hay mối đe dọa đối với nghệ sĩ. Các bài học từ EU, Nhật Bản và Anh nhắc nhở rằng, cân bằng lợi ích là chìa khóa để ngành sáng tạo tiếp tục thịnh vượng trong kỷ nguyên số.
