Đôi nghê cổ gốm Cây Mai - Di sản linh vật Nam Bộ và giá trị nguyên bản vượt thời gian

Gốm Cây Mai - dấu ấn bản địa Nam Bộ

Không rực rỡ phô trương, không cầu kỳ kiểu cách, gốm Cây Mai chinh phục người thưởng lãm bằng chiều sâu nội tại. Đây là dòng gốm gắn chặt với sinh hoạt và tín ngưỡng của cư dân Nam Bộ, phản ánh trực tiếp không gian sống, tâm thức và nhu cầu trấn giữ - thờ phụng của cộng đồng. Khi kỹ thuật lò gốm này đã thất truyền, mỗi hiện vật còn sót lại đều mang trong mình giá trị lịch sử - văn hóa không thể tái tạo.

Theo các nghiên cứu chuyên ngành, gốm Cây Mai hình thành vào khoảng cuối thế kỷ XIX (1870-1890), phát triển mạnh trong đầu thế kỷ XX (1900-1930) và suy tàn sau thập niên 1930; đến giữa thế kỷ XX, kỹ thuật lò gốm chính thức thất truyền. Phần lớn hiện vật còn tồn tại ngày nay có niên đại từ 80 đến 150 năm, trong đó không ít món đã vượt mốc trăm tuổi.

Tên gọi “Cây Mai” không xuất phát từ họa tiết hoa mai, mà gắn với lò gốm Cây Mai ở khu vực Chợ Lớn xưa. Đây là dòng gốm phục vụ trực tiếp cho đời sống Nam Bộ, từ chậu kiểng, đồ thờ, lư hương, bình, đôn cho đến các linh vật trấn giữ như chó, sư tử, nghê. Chính sự gắn bó mật thiết với không gian cộng đồng đã tạo nên vẻ đẹp rất “đời”: mộc mạc, chân thật, bền bỉ và mang bản sắc bản địa rõ nét, hầu như không chịu ảnh hưởng trực tiếp của gốm Hoa hay gốm Bắc.

Linh vật nghê - Đỉnh cao tạo tác thủ công

Trong hệ thống linh vật Việt, nghê là biểu tượng của sự tỉnh thức, trung nghĩa và khả năng trấn giữ không gian linh thiêng. Nghê gốm Cây Mai thể hiện rõ thẩm mỹ Nam Bộ cổ: thân hình khỏe khoắn, khối đứng vững, ngực nở; bờm và đuôi tạo hình khoáng đạt; miệng há vừa phải; thần thái uy nghi nhưng không dữ dằn. Đó là tinh thần tín ngưỡng “trấn tà để giữ yên”, đề cao sự hài hòa và nhân hậu hơn là phô trương quyền lực.

Quan sát đôi nghê cổ gốm Cây Mai trong bộ sưu tập của anh HMK (ở Đà Nẵng) cho thấy rõ: đây không phải là hiện vật được tạo ra để phô diễn hình thức, mà là linh vật sinh ra để trấn giữ. Thân nghê chắc nịch, bốn chân bám đế vững; tỷ lệ đầu - thân - đuôi đạt đến độ cân bằng tự nhiên. Các chi tiết tạo hình không nhấn vào cơ bắp hay động tác mạnh, nhưng toát lên sức nặng nội lực, phản ánh tinh thần tạo tác Nam Bộ cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX.

Thần thái là yếu tố làm nên giá trị đặc biệt của cặp nghê này: đôi mắt mở vừa đủ, ánh nhìn tỉnh táo và canh giữ; mõm rộng, răng nanh lộ chừng mực; hàm dưới nặng và sâu. Bờm và râu được vuốt tay khoáng đạt, không gò theo khuôn, tạo cảm giác chuyển động chậm, dày và “đất” - ngôn ngữ tạo hình đặc trưng của gốm Cây Mai nguyên bản: mộc mạc nhưng không thô, giản dị mà không đơn giản.

Men, xương gốm và dấu vết thời gian

Lớp men trên đôi nghê cho thấy rõ dấu hiệu của men cổ đã “già”: xanh rêu pha xanh ngọc, chỗ đậm chỗ nhạt, chảy men tự nhiên theo độ nghiêng thân gốm, không phẳng lỳ hay đồng màu. Ở các vị trí cao như tai, sống lưng, mép đế, men mòn dần, lộ xương gốm bên trong với sắc trầm, đanh chắc. Đây là dạng lão hóa vật liệu chỉ hình thành qua hàng trăm chu kỳ thời tiết - điều mà các kỹ thuật làm cũ hiện đại rất khó tái tạo trọn vẹn.

Xương gốm dày, nặng tay, độ chín cao; phần đế vững, không xô lệch, cho thấy hiện vật được nung ở nhiệt độ ổn định, phản ánh trình độ kỹ thuật của lò Cây Mai ở giai đoạn phát triển chín muồi. Hoa văn đắp nổi, khắc tay sâu, không đối xứng tuyệt đối nhưng hài hòa tổng thể - đúng tinh thần thủ công truyền thống, nơi mỗi sản phẩm là một cá thể riêng biệt, không có bản sao hoàn toàn giống nhau. Khi đặt hai linh vật cạnh nhau, sự đối xứng âm - dương hiện lên rõ ràng: không phải đối xứng cơ học, mà là đối xứng về khí, tạo nên một chỉnh thể trấn giữ hoàn chỉnh theo quan niệm phong thủy Nam Bộ xưa.

Giá trị vượt chuẩn thị trường

Theo tìm hiểu của phóng viên Báo Kinh tế & Đô thị, đôi nghê cổ gốm Cây Mai do anh HMK sở hữu thuộc nhóm hiện vật hiếm gặp trong các bộ sưu tập tư nhân: kích thước lớn (cao khoảng 76cm, ngang 95cm, bề ngang mặt đế 36cm), niên đại ước tính trên 120-150 năm. Sự cân xứng giữa hai linh vật, từ tỷ lệ hình khối đến thần thái tổng thể, phản ánh trình độ tạo tác đã đạt đến độ chín của gốm Cây Mai trong giai đoạn sung mãn nhất.

Trong bối cảnh không còn lò gốc, số lượng hiện vật ngày càng hữu hạn, giá trị gốm Cây Mai vì thế không ngừng gia tăng. Trên thị trường, các món nhỏ chỉ dao động vài chục triệu đồng; chậu lớn, đồ thờ đẹp có thể lên đến hàng trăm triệu; riêng các cặp linh vật lớn, độc bản, còn men đẹp và có nguồn gốc rõ ràng thường được định giá rất cao. Tuy nhiên, với giới chơi cổ vật có chiều sâu, giá trị cốt lõi không nằm ở con số, mà ở chiều dày lịch sử - văn hóa mà hiện vật mang theo.

Giữ gìn một đôi nghê cổ gốm Cây Mai, vì thế, không chỉ là thú sưu tầm hay câu chuyện vật chất, mà còn là sự nâng niu một mảnh ký ức Nam Bộ bằng vật chất sống động. Ở đó có bàn tay người thợ vô danh, có đời sống tín ngưỡng bình dị của cộng đồng, có dấu vết thời gian lắng sâu vào men và xương gốm - những giá trị càng lùi xa quá khứ càng trở nên hiếm hoi và đáng trân trọng.