Cuộc tọa đàm không chỉ đưa kinh nghiệm từ việc bảo tồn đình Trần Đăng (Ứng Hòa, Hà Nội) mà còn tìm giải pháp cho một vấn đề đang vướng: Bảo tồn nhà thờ Bùi Chu (Nam Định).
Quyết định khó khăn
Tại buổi tọa đàm, bên cạnh việc thảo luận tìm giải pháp để trùng tu đình Trần Đăng, vấn đề được nhiều chuyên gia thảo luận là việc nên hạ giải hay không một di sản kiến trúc. Vấn đề này được đặt ra trong bối cảnh, dư luận có nhiều phản ứng trái chiều sau khi không ít di tích văn hóa, lịch sử gần đây bị xâm hại, biến dạng sau khi trùng tu, tôn tạo.
Theo nhiều chuyên gia, việc đưa ra quyết định hạ giải hay không hạ giải một di sản kiến trúc trong nhiều trường hợp là rất khó khăn, phức tạp, bởi nó cần phải có quá trình khảo sát vô cùng tỉ mỉ, cẩn trọng có nghiệp vụ, có sự cân nhắc kỹ lưỡng về mặt kỹ thuật của người am hiểu chuyên môn và cả sự hiểu biết về văn hóa, lịch sử và với sự đồng thuận của chủ thể di sản.
Do vậy, câu chuyện trùng tu một di sản kiến trúc thuần Việt - đình làng Trần Đăng 400 - 500 tuổi của KTS Lý Trực Dũng cho thấy một bài học kinh nghiệm quý báu trong quyết định trùng tu di sản mà ở đó, đôi khi việc xê xích từng centimet trong trùng tu cấu trúc di sản cũng ảnh hưởng tới số mệnh di sản.
Đỉnh điểm của câu chuyện trùng tu đình Trần Đăng là cách đây 10 năm, nhóm trùng tu của KTS Lý Trực Dũng đã thay thế một câu đầu nằm ngay đầu hồi của đình dài hơn 4m, nặng gần một tấn. Nếu phải hạ giải thì toàn bộ đầu đao với linh vật và gạch nóc hoa chanh bằng gốm, có niên đại khoảng 300 năm, tuyệt đẹp vô cùng quý giá này sẽ bị phá hủy; giá trị lịch sử và văn hóa của Đình Trần Đăng sẽ giảm sút, xuống cấp nghiêm trọng.
Nhưng nếu không hạ giải, chẳng may xảy ra sự cố - mái đình đổ sụp - người ta cho rằng đổ mái đình sẽ ảnh hưởng đến mệnh của làng. Băn khoăn, trăn trở, khảo sát rồi họp bàn, rồi lại khảo sát, trước khi nhóm chuyên gia lập phương án tỉ mỉ để đi đến quyết định thay câu đầu này mà không phải hạ giải hạng mục của công trình.
Loay hoay tìm giải pháp
Theo các chuyên gia về bảo tồn di tích, khi đưa ra phương án trùng tu một di sản kiến trúc, việc giữ lại giá trị cốt lõi của công trình luôn là việc được ưu tiên vì như vậy sẽ bảo tồn được tính nguyên gốc của di sản. Quyết định hạ giải, phục dựng một công trình di sản chỉ bắt buộc xảy ra khi công trình bị hư hỏng hoàn toàn do cháy hoặc động đất hay tác động bên ngoài làm đổ sập.
Vừa qua, liên quan đến phương án trùng tu nhà thờ Bùi Chu, Viện Bảo tồn di tích đã có báo cáo với Bộ VHTT&DL 2 phương án. Trong đó, phương án 1 là trùng tu cục bộ. Theo đó, giữ nguyên quy mô và cấu trúc công trình, hạ giải từng phần. Chẳng hạn, hạ giải phần mái ngói, tận dụng tối đa các viên ngói còn tốt để tái sử dụng. Thay thế phần ngói thiếu khuyết bằng các viên ngói phục chế theo kích thước cũ; phục hồi hệ bờ nóc theo ảnh chụp năm 1950.
Theo Viện Bảo tồn di tích, phương án này có thể bảo tồn tối đa dấu tích vật chất của công trình nhưng hạn chế là thiếu bền vững, chỉ ổn định trong thời gian giới hạn, cần duy tu, thậm chí tiếp tục sửa chữa hằng năm. Nó cũng không đáp ứng được nhu cầu sử dụng đương đại. Chưa kể kinh phí lớn và gây lãng phí của cải, vật chất của xã hội đối với những phần việc về mộc đã thi công xong (trước đó nhà thờ đã chuẩn bị nhiều cấu kiện gỗ để phục vụ xây lại).
Phương án 2 trong việc bảo tồn nhà thờ Bùi Chu là hạ giải hoàn toàn. Theo đó, hạ giải toàn bộ công trình đến cả phần móng, nền cũ. Cũng theo phương án này, sẽ bảo tồn những giá trị cốt lõi và yếu tố gốc quan trọng của các thời kỳ, tái sử dụng chân tảng, hoa văn kim loại đúc.
Viện Bảo tồn di tích nhận định phương án hai: “Bền vững, ổn định lâu dài. Bảo tồn đặc điểm cơ bản và những giá trị cốt lõi đặc trưng. Đáp ứng nhu cầu đương đại và nguyện vọng của cộng đồng sử dụng. Kinh phí hợp lý, có tính khả thi và tránh lãng phí đối với của cải vật chất của giáo dân”.
Bài học của việc "trẻ hóa" di sản vẫn còn đó, nhưng tại mỗi di sản sẽ là những vướng mắc khác nhau. Và giữ lại di sản tưởng chừng như không thể cứu vãn, không chỉ là vấn đề của các di sản đã trùng tu như Trăm Gian, Khúc Thủy, Lương Xá... mà là vấn đề hiện hữu từ nhà thờ Bùi Chu, đang rất cần được các cơ quan đưa ra phương án giải quyết.
