Ngôi nhà nhỏ của gia đình tôi nằm cạnh nhà ông bà ngoại, khuất trong một ngõ nhỏ với những bụi tre um tùm. Cả làng chưa một lần biết đến ánh điện. Chiếc đèn dầu là vật chiếu sáng duy nhất. Chỉ nhà ai khá giả mới có đèn măng sông, thắp vào những ngày Tết, hay lễ lạt. Ánh sáng trắng của nó hấp dẫn lũ trẻ chúng tôi, một thứ ánh sáng đầy sang trọng.
Cùng lứa tuổi, nhưng chị em tôi không phải vất vả việc đồng áng như nhiều đứa trẻ trong xóm. Ngoài giờ học, chúng tôi đi hái rau dại, mót khoai lang, cuốc gốc đay về làm củi. Chiều tối, cũng la hét một chập ngoài ngõ xóm cho đến khi mồ hôi mồ kê nhễ nhại, nghe tiếng mẹ gọi mới chạy về.
Cơm nước xong, ba chị em như ba chú gấu con ngồi vào bàn học. Hai ngọn đèn nhỏ như cố sức tỏa sáng, soi tỏ trang sách cho chị em tôi. Bên ánh đèn, bố đọc sách hoặc chấm bài, mẹ căm cụi khâu vá, chốc chốc lại nhắc chúng tôi ngẩng cao đầu lên kẻo bị cận thị.
Cuộc sống cứ thế giản dị trôi đi. Ban ngày, mọi người trong làng bận rộn với việc đồng áng, chợ búa. Và khi mặt trời lặn, bóng tối lan dần từ trong nhà ra sân, thì những ngọn đèn lại được thắp lên, le lói qua những ô cửa. Những buổi tối mùa Đông giá lạnh hay những hôm trời mưa bão, ngọn đèn khiến ta thấy ấm áp và tin tưởng.
Nhập nhoạng tối, tôi giúp mẹ tra thêm dầu vào đèn, khêu bấc, lau muội ở bóng. Những chiếc bóng đèn làm bằng thủy tinh màu trắng xanh, mỏng mảnh, rất giòn và dễ vỡ. Mẹ luôn mua sẵn vài chiếc phòng khi tôi lóng ngóng làm vỡ còn có cái mà thay. Bóng đèn thường được xâu với nhau thành chuỗi bằng một sợi rơm khô và bán với giá rất rẻ ở ngoài chợ làng.
Bao giờ cũng vậy, khi cả xóm đã lên đèn thì bà Mão hàng xóm, một người đàn bà độc thân, mắt bị quáng gà, mới lụm cụm sang xin lửa. Tôi lại lau đèn, tra thêm dầu và châm lửa giúp bà. Mẹ tôi bảo, buổi tối tuy bà không nhìn thấy gì nhưng có ngọn đèn cũng bớt hiu quạnh. Lũ trẻ chúng tôi rất quý bà, vì bà hiền và kể chuyện cổ tích rất hay.
Thấy chúng tôi đến, bà thường vặn to ngọn đèn, bày ra khi thì vài củ khoai, khi thì bắp ngô là khẩu phần bữa tối của bà rồi ép chúng tôi ăn. Hôm nào chúng tôi không đến, bà thường tắt đèn đi nằm sớm. Mái nhà tranh chìm trong bóng tối, buồn và cô đơn.
Trước khi đi ngủ, bao giờ mẹ cũng cẩn thận vặn nhỏ ngọn đèn đặt ở góc nhà. Trong quầng sáng yếu ớt, mẹ một tay quạt, một tay xoa lưng cho tôi. Tôi ngủ rất say, mơ hồ nghe thấy tiếng quạt nan rất nhẹ, rất đều. Đó là những đêm Hè oi ả. Còn những buổi tối mùa Đông, trong chăn bông ấm áp, anh em tôi háo hức nghe bố kể sự tích chàng Rama và chiến công của chàng thắng quỷ vương Ravana để cứu nàng Sita xinh đẹp.
Trong giấc ngủ của tôi, có một vùng sáng ấm áp. Ánh đèn tỏa ra nơi bàn học. Ánh đèn bên nhà cô hàng xóm thường thức rất khuya để làm hàng thêu. Ánh đèn từ cái quán nhỏ của bác Thẩm thọt chân cạnh đường làng, mờ tỏ vài bao thuốc lá Sapa, mấy cái kẹo lạc.
Ngọn đèn tận tụy thức cùng người nông dân những ngày mùa, trong tiếng đập lúa rộn ràng. Ngọn đèn vặn nhỏ trang nghiêm trên bàn thờ tổ tiên vào ngày giỗ, ngày Tết. Biết bao thế hệ đã sống dưới ánh đèn dầu. Ngọn đèn cũng chứng kiến niềm vui, nỗi đau, những hạnh ngộ, chia ly và chờ đợi của con người…
Khi ánh điện đã soi tỏ nhiều đường làng, ngõ xóm và cùng với điện là bao tiện nghi sinh hoạt khác, cuộc sống trở nên dễ chịu hơn, lại tha thiết nhớ một ánh đèn dầu, lại thấy thương quầng sáng bình thường, dân dã.
Dưới đèn điện, ánh trăng bớt đi phần lung linh kỳ ảo, những câu chuyện cổ tích cũng mất đi phần kỳ bí… Đó có thể chỉ là cảm nhận của thế hệ đi trước, sinh ra và lớn lên trong cái đói cái nghèo chung của thời cuộc. Còn với những ai chưa một lần thắp lên ngọn đèn, chỉ thấy nó thật buồn tẻ và u tối.
Thử làm một hành trình ngược sáng, liệu có tìm được ánh đèn nhập nhoạng thủa xưa?!
