Trám lỗ thủng tạo mục tiêu kép

Thế nhưng, Thông tư này cũng làm “bốc hơi” hàng nghìn tỷ đồng lợi nhuận của các ngân hàng thương mại (NHTM) cổ phần Nhà nước nhờ hàng trăm nghìn tỷ đồng tiền gửi của Kho bạc Nhà nước (KBNN) có lãi suất rẻ tại đây.

Tình trạng tồn dư ngân quỹ nhà nước treo trên tài khoản tiền gửi của KBNN tại các NHTM cổ phần Nhà nước luôn ở mức hàng trăm nghìn tỷ đồng liên tục trong nhiều năm qua nhưng Bộ Tài chính thường xuyên phải phát hành trái phiếu chính phủ vay nợ. Tệ hơn, nguồn vay nợ từ trái phiếu chịu lãi suất thị trường nhưng sử dụng chậm buộc phải tạm gửi vào tài khoản KBNN tại ngân hàng với lãi suất rất thấp.

Các ngân hàng lại sử dụng một phần nguồn tiền gửi của ngân sách nhà nước để mua trái phiếu chính phủ, tức cho ngân sách nhà nước vay lại. Mặc dù số lượng trúng thầu đã giảm từ 77,1% (cuối năm 2015) xuống còn 40,4% (30/9/2019) nhưng các NHTM vẫn là nhóm khách hàng quyết định phần lớn sự thành công và mức lãi suất trái phiếu chính phủ từng đợt phát hành.

Tại sao hình thành vòng luẩn quẩn nói trên gây thiệt đơn, thiệt kép cho ngân sách nhà nước? Ngân sách nhà nước có tồn quỹ phải đi vay chịu lãi là thiệt đơn; vay phải trả lãi cao nhưng chôn vốn vào tài khoản hưởng lãi thấp là thiệt kép. Có lý do cả khách quan trong nội tại kế hoạch thu chi ngân sách nhà nước và chủ quan trong điều hành đầu tư ngân sách của Chính phủ và chức năng quản lý ngân quỹ của KBNN.

Từ nhiều năm nay, kế hoạch thu chi tài chính quốc gia hàng năm luôn có mức bội chi ngân sách nhà nước khoảng 3 - 4%. Phát hành trái phiếu chính phủ vay nợ bù đắp bội chi là tất yếu. Xét từng thời điểm cụ thể bất kỳ, do các khoản thu ngân sách có thể lệch pha các khoản chi ngân sách nhưng nguyên tắc của thu chi ngân sách nhà nước là có nguồn ngân quỹ mới có chi. Cho nên, tài khoản tiền gửi KBNN tại ngân hàng luôn có số dư, thậm chí số dư rất lớn. Đó là cơ chế khách quan.

Nhưng tại sao Bộ Tài chính chưa thể sử dụng tối đa nguồn dư ngân quỹ trên tài khoản KBNN hàng trăm nghìn tỷ đồng rồi mới phát hành trái phiếu chính phủ theo lịch thời gian phù hợp, hạn chế rủi ro chi phí trả lãi cho ngân sách T.Ư? Thực tế để khắc phục điều này đòi hỏi phải dự báo được dòng tiền trong thu chi ngân quỹ và quản lý ngân quỹ nhà nước một cách chủ động. Đây là vấn đề thuộc chức năng của KBNN đang hạn chế trong thực tiễn, cần có cơ chế hỗ trợ thực thi sau:

Thứ nhất, để chủ động trong dự báo dòng tiền ngân quỹ nhà nước vấn để bức thiết hiện nay là phải quyết liệt khắc phục cho được tình trạng giải ngân vốn đầu tư công chậm. Nguyên nhân chậm chủ yếu do khâu chuẩn bị dự án đầu tư, khâu giải phóng mặt bằng và khâu giao kế hoạch vốn đầu tư chậm. Không thể chấp nhận việc Bộ KH&ĐT nhấc lên đặt xuống câu giờ đến cuối quý II và sang quý III mới giao kế hoạch vốn hàng năm cho các dự án đầu tư.

Thứ hai, KBNN được quyền quản lý ngân quỹ nhà nước chủ động, hiệu quả. Nghị định số 24/2016/NĐ-CP quy định về chế độ quản lý ngân quỹ nhà nước cho phép KBNN thực hiện quyền này. Theo đó, KBNN được sử dụng nguồn ngân quỹ nhà nước tạm thời nhàn rỗi vào 4 mục đích khác nhau. Trong đó, sử dụng tạm ứng cho ngân sách T.Ư sẽ hạn chế việc phát hành trái phiếu; sử dụng gửi có kỳ hạn tại các NHTM tốt sẽ tăng nguồn lãi tiền gửi bù đắp phần trả tiền lãi cho trái phiếu chính phủ.

Thứ ba, số dư ngân quỹ cuối ngày trên hệ thống tài khoản tiền gửi của KBNN tại NHTM và Ngân hàng nhà nước (NHNN) phải được chuyển tập trung vào một tài khoản thanh toán tổng hợp duy nhất tại Sở giao dịch NHNN. Chính Thông tư 58/2019/TT-BTC nói trên đã quy định cơ chế đó. Từ đây số dư trên tài khoản đó được KBNN sử dụng đảm bảo khả năng thanh toán của hệ thống KBNN và giao dịch sử dụng ngân quỹ nhà nước theo Nghị định 24/2016/NĐ-CP.

Thông tư 58/2019/TT- BTC có hiệu lực đã làm giảm khá lớn nguồn vốn huy động có chi phí rẻ của 4 NHTM cổ phần Nhà nước vì dường như KBNN chủ yếu mở tài khoản tiền gửi thanh toán tại các ngân hàng này. Đứng đầu bảng là NHTM Ngoại thương (Vietcombank), đến NHTM Đầu tư (VIDB), tiếp đến 2 NHTM là VietinBank và Agribank.

Có thể nói lợi nhuận trước thuế của từng ngân hàng trong nhóm NHTM nói trên tự dưng bị “bốc hơi” hàng nghìn, hàng trăm tỷ đồng. Chẳng hạn, số dư tài khoản thanh toán của KBNN tại Vietcombank cuối năm 2017 là 165.081 tỷ đồng và cuối năm 2016 là 42.752 tỷ đồng, tính số dư bình quân cả năm 2017 khoảng 100.000 tỷ đồng. Lãi suất tiền gửi dưới 1% nhưng tính là 1%/năm bao gồm chi phí nghiệp vụ.

Giả sử ngân hàng sử dụng 90.000 tỷ đồng (90%) mua trái phiếu chính phủ lãi suất bình quân khoảng 5%/năm (tại thời điểm 2017). Khi đó tổng lợi nhuận Vietcombank được hưởng là 3.500 tỷ đồng (90.000 x 5%) - (100.000 x 1%). Đương nhiên từ năm 2018 đến nay số dư trên tài khoản thanh toán KBNN tại các NHTM liên tục giảm đáng kể (do KBNN chuyển số dư ngân quỹ từ tài khoản thanh toán sang tài khoản tiền gửi có kỳ hạn để hưởng lãi cao hơn theo Nghị định 24/2016/NĐ-CP nói trên).

Tiền gửi thanh toán của KBNN bên cạnh đưa lại hàng trăm, hàng nghìn tỷ đồng lợi nhuận cho từng ngân hàng cũng có thể gây rủi ro nhất định cho hệ thống ngân hàng. Việc cùng lúc các NHTM lớn quản lý hàng trăm nghìn tỷ đồng nguồn vốn thanh toán của KBNN đã đè nặng áp lực đảm bảo thanh khoản của hệ thống ngân hàng.

Nên nhớ ngay cả bối cảnh không có quản lý nguồn vốn thanh toán của KBNN thì như một sứ mệnh sắp đặt, các NHTM lớn đóng vai trò chủ đạo trong điều phối duy trì cân đối nguồn dự trữ đảm bảo khả năng thanh khoản cho cả hệ thống, trước khi xuất hiện công cụ can thiệp của NHNN. Huống chi khi các NHTM đó đang ôm trách nhiệm gánh nặng rủi ro thanh khoản cho riêng mình.

Số dư trên tài khoản tiền gửi thanh toán được chủ tài khoản rút hết bất cứ lúc nào. Chính đó là tuyệt tác tạo công nghệ tiền đẻ ra tiền cho hệ thống ngân hàng phát triển. Đó cũng là xác quyết quyền không được mặc cả chủ tài khoản được hưởng. Do đó, việc KBNN đột ngột rút một số lượng lớn tiền trên tài khoản sẽ là mối đe dọa rủi ro cho các NHTM.

Thực tế không hiếm lần KBNN đột ngột rút một số lượng lớn ngân quỹ từ tài khoản tiền gửi thanh toán tại các NHTM không báo trước cho ngân hàng đã đe dọa khả năng thanh khoản của hệ thống và do đó tác động tiêu cực tới lãi suất thị trường liên ngân hàng. Chẳng hạn, đợt rút đột ngột số dư tài khoản thanh toán của KBNN đầu tháng 4/2019 đã đẩy lãi suất liên ngân hàng từ 1/4 đến 20/4 tăng mạnh từ 4 - 4,5%/năm nhưng từ sau 20/4 giảm xuống dưới 3%/năm.

Giờ đây cuối mỗi ngày số dư trên tài khoản thanh toán của KBNN tại các NHTM không còn số dư, các NHTM lớn mất nguồn lợi nhuận lớn. Thông tư 58/2019/TT-BTC sẽ tạo điều kiện thuận lợi hơn cho NHNN trong thực thi chính sách tiền tệ.