Thiết kế chính sách tư pháp theo hướng chuyên biệt với người chưa thành niên

Báo cáo một số vấn đề lớn trong giải trình, tiếp thu, chỉnh lý Dự thảo Luật Tư pháp người chưa thành niên, Ủy ban Tư pháp của Quốc hội cho biết, quy định xuất phát từ đặc điểm của người chưa thành niên là người chưa trưởng thành về mọi mặt (thể chất, tinh thần, nhận thức và đạo đức), chưa thể tự bảo vệ mình một cách tốt nhất trước các nguy cơ vi phạm và tội phạm. Đặc biệt khi tham gia vào các quy trình tư pháp hình sự, người chưa thành niên đều dễ bị tác động tiêu cực, nhất là khi phải đối diện với các biện pháp có tính chất cưỡng chế (như: khởi tố, bắt, giam, giữ, khám xét...). Đặc điểm này đòi hỏi Nhà nước khi thiết kế chính sách xử lý cần có cách tiếp cận chuyên biệt, khác với người trưởng thành.

Ủy ban Tư pháp cũng nhấn mạnh, với mục đích xây dựng một đạo luật chuyên biệt và toàn diện về tư pháp người chưa thành niên thì 2 vấn đề cốt lõi là hình phạt và thủ tục tố tụng hình sự cần phải được điều chỉnh trong luật này, tạo cơ sở cho việc thiết kế các nguyên tắc, chính sách, biện pháp xử lý, hình phạt và thủ tục tố tụng thân thiện phù hợp với đặc điểm của người chưa thành niên.

Dự Luật quy định, biện pháp xử lý chuyển hướng là biện pháp giám sát, giáo dục, phòng ngừa thay thế cho hình phạt áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội, bao gồm các biện pháp xử lý chuyển hướng tại cộng đồng và biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng; cũng như thiết kế nhiều điều luật riêng về nội dung này.

Quan tâm đến quy định này, đại biểu Quốc hội Ma Thị Thúy (đoàn Tuyên Quang) cho rằng, việc quy định xử lý chuyển hướng thể hiện chính sách khoan hồng của pháp luật đối với người chưa thành niên. Bởi ở độ tuổi dưới 18 thì cả về thể chất, nhận thức, kiến thức, tâm lý của người chưa thành niên đều chưa phát triển toàn diện, dễ bị thay đổi, tác động do môi trường giáo dục gia đình, tác động ngoài xã hội từ bạn bè, mạng xã hội… nên chưa nhận thức rõ về hành vi phạm tội của bản thân.

Đại biểu nhấn mạnh: "Xử lý chuyển hướng tạo cơ hội cho người chưa thành niên vi phạm pháp luật nhìn nhận lại và chịu trách nhiệm đối với những hành vi vi phạm mà mình đã thực hiện, mà không để lại án tích cho người chưa thành niên. Vì thế giúp ngăn ngừa sự miệt thị của xã hội đối với người chưa thành niên vi phạm pháp luật cũng như các hậu quả bất lợi của việc bị đưa ra xử lý theo hệ thống tư pháp hình sự. 

Việc xử lý chuyển hướng không nhằm đến việc áp dụng các chế tài có tính chất trừng phạt người vi phạm pháp luật mà chú trọng việc hoà giải và khắc phục thiệt hại do hành vi vi phạm pháp luật của người chưa thành niên gây ra, qua đó, khuyến khích người chưa thành niên vi phạm pháp luật tự ý thức được và tự chịu trách nhiệm về những thiệt hại đã gây ra. Tuy nhiên, qua tổng kết thực tiễn cho thấy, việc áp dụng các biện pháp này đối với người chưa thành niên là rất ít và hãn hữu. Đại biểu Ma Thị Thúy dẫn chứng, từ năm 2019 đến tháng 6/2023, chưa có trường hợp nào được áp dụng biện pháp khiển trách, hòa giải tại cộng đồng; chỉ có 16 trường hợp được áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn.

Từ đó, đại biểu Ma Thị Thúy đề nghị, Dự Luật cần quy định hậu quả pháp lý của việc không tuân thủ áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng. Theo đó, các hậu quả có thể xảy ra nếu không tuân thủ như: bị áp dụng biện pháp thi hành án tạm thời; tăng thời hạn xử lý chuyển hướng; tiếp tục bị truy tố, xét xử theo thủ tục tố tụng tư pháp. Trường hợp tuân thủ biện pháp xử lý chuyển hướng thì được xem xét giảm thời hạn xử lý chuyển hướng; cấp chứng chỉ chấp hành xong biện pháp xử lý chuyển hướng và miễn trách nhiệm hình sự, không bị tiếp tục bị truy tố, xét xử theo thủ tục tố tụng tư pháp.

Phát biểu làm rõ thêm liên quan xử lý chuyển hướng, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp Nguyễn Thị Thủy nhấn mạnh, Dự thảo thiết kế 4 điều luật 35, 37, 38 và 51 có sự ràng buộc chặt chẽ với nhau, chứ không riêng ở điều 38.

Theo đại biểu, Bộ Luật Hình sự hiện hành quy định 14 tội không áp dụng chuyển hướng đối với người từ trong độ tuổi nêu trên, tức chỉ áp dụng hình phạt và áp dụng biện pháp tư pháp đưa vào trường giáo dưỡng. Theo đại biểu, khi khảo sát ở 3 trường giáo dưỡng thì nhìn thấy nhiều hoàn cảnh đáng thương. Dù lầm lỡ, nhưng ở lứa tuổi các cháu còn là học sinh ngồi trên ghế nhà trường thì vẫn đáng được Nhà nước quan tâm có chính sách đặc biệt.

Khẳng định Dự Luật đã thiết kế nhiều chính sách trong phát triển hệ thống tư pháp thân thiện với trẻ em, nhưng theo đại biểu, quan trọng nhất là chuyển biện pháp tư pháp đưa vào trường giáo dưỡng thành biện pháp xử lý chuyển hướng. Bởi nếu là biện pháp tư pháp, người chưa thành niên phạm tội sẽ phải đi hết giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử sơ thẩm, tức có thể bị tạm giam cả năm mới được áp dụng đưa vào trường giáo dưỡng. Còn theo quy định của Dự Luật, ngay ở giai đoạn điều tra, nếu đủ điều kiện thì trong tháng đầu bị tạm giam, cơ quan chức năng có thể lập hồ sơ đề nghị đưa các cháu vào trường giáo dưỡng.

"Dù được áp dụng xử lý chuyển hướng ở một số tội nhưng về mặt chế tài không thay đổi so với luật hiện hành, chỉ đảm bảo thân thiện và nhân văn hơn, cụ thể là chỉ giảm thời gian bị tạm giam"- đại biểu nêu quan điểm.

Ở góc độ khác, Ủy viên Thường trực Ủy ban Tư pháp của Quốc hội Nguyễn Công Long nhấn mạnh, đây là Dự thảo Luật khó, có tác động lớn tới xã hội, có chính sách thay đổi rất lớn với đối tượng cũng rất đặc biệt nên cần thận trọng, xem xét kỹ, nhất là những ý kiến còn khác nhau. Đại biểu dẫn Bộ Luật Hình sự hiện hành quy định 14 tội không áp dụng đối với người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi và 8 tội không áp dụng đối với người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi. Hiện Dự Luật này quy định chỉ còn áp dụng với 11 tội cho cả 2 nhóm đối tượng trên, trong đó loại trừ một số tội mà theo ông, số liệu thống kê cho thấy đang gia tăng, có thể dẫn đến giảm sự răn đe, phòng ngừa.

“Năm 2023, tội phạm ở người chưa thành niên tăng 14% và xu hướng năm nào cũng tăng. Thay đổi chính sách hình sự trong bối cảnh tội phạm tăng, hình phạt giảm nhẹ thì tác động thế nào cần đánh giá kỹ, không nên loại trừ triệt để và quá lớn như Điều 38 Dự thảo Luật” – đại biểu nêu ý kiến.