Và chốn linh thiêng, nơi đông người vẫn là các hình ảnh quen thuộc, vàng mã đốt nghi ngút, tiền lẻ nhét từ chân tượng Phật đến gốc cây ngoài sân phủ, đền, biển người chen chúc cầu khấn, người sau cúi cầu sát lưng người khác… Niềm tin tâm linh vẫn còn sự mù quáng và những ứng xử hết đỗi tầm thường nơi đất Phật.
Không chỉ có Phủ Tây Hồ, nơi tập trung những “tín đồ” tâm linh đi trả lễ, mà đền Bà Chúa Kho (Bắc Ninh), đền Bảo Hà (Lào Cai), đền Bắc Lệ (Lạng Sơn) hay đền Chúa Thác Bờ (Hòa Bình)… cũng tắc nghẽn hàng kilômét từ ngoài vào khu thờ chính. Với quan niệm “vay - trả” ấy, nhiều người vào đầu năm vẫn tìm tới những cơ sở tín ngưỡng này để “vay” tiền, “vay” lộc nhằm giúp cho việc kinh doanh, buôn bán, công danh thuận lợi hanh thông. Để rồi, vào cuối năm, họ quay lại những nơi từng đi vay, để cám ơn sự phù hộ cho công việc của mình. Và, đã “vay” thì phải “trả”. Như những câu chuyện vẫn được kể quanh sự vay - trả ấy, có những người khi “đầu năm đi vay” còn hứa là vay một trả 3, thậm chí vay một trả 10. Việc vay bao nhiêu, bao giờ trả là tùy mỗi người. Để rồi, khi ‘trả”, hàng núi tiền âm phủ, đồ mã được đốt hết, như lời hứa khi trước của người đi vay nợ. Chính vì vậy, dù các cơ sở quản lý di tích đã tuyên truyền trên loa, bố trí người túc trực ở lò hóa mã để nhắc nhở người đi lễ công đức nhập kho đồ mã… nhưng hiện tượng đốt vàng mã không vì thế giảm đi. Ngân hàng Nhà nước hạn chế in tiền lẻ, nhưng tiền vẫn rải đầy chân Phật, vứt vương vãi trên ga cáp lên động… Đến khi hết mùa trả lễ, nhà chùa chở hàng bao tải tiền lẻ gửi ngân hàng, người ta mới “giật mình”… dân ta nhiều tiền lẻ đến vậy.Đã khá nhiều lần, trong các cuộc hội thảo về lễ hội, quan niệm “đầu năm đi vay - cuối năm trả lễ” được nhắc tới trong sự băn khoăn của các chuyên gia. Ai cũng khẳng định, những nhân vật huyền thoại ấy đều không có chút gì liên quan tới việc buôn bán, hay tới tư duy “vay - trả” mà nhiều người đang hướng về. Thẳng thắn, việc “vay - trả” ở đây mang ý nghĩa tâm linh, mọi người chỉ nên coi là một trong những nét văn hóa tín ngưỡng. Và chắc chắn, vẫn có một ranh giới không nhỏ giữa sự biết ơn và tấm lòng tri ân - nét đẹp vốn có trong đạo lý của người Việt - với sự mê tín thái quá, a dua chạy theo đám đông bằng suy nghĩ “trần sao âm vậy” rất kệch cỡm.Như triết lý của người xưa, cái lễ cốt nằm ở chữ tâm - chứ không phải chuyện nhiều ít. Và, khi chuyện trả lễ cuối năm không xuất phát từ tâm thức - mà từ sự hám lợi về vật chất - thì sự nghiêm túc trong chuyện trả - vay ấy bỗng trở nên quá đỗi tầm thường.
